Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үнгэрһөөр 80 жэлэй ойдо.
(Буряад хэлэеэ һэргээн хүгжөөе!).
Зургаан аханууд сооһоо аяар дүрбэниинь үнгэрһэн агууехэ дайнда унаа.
Гаарга нютагай (Хурамхаанай аймаг) эдэ сэрэгтэ үгы хэд бэ гэхэдэ:
Очиров Дамдин Дымбренович
Очиров Дондоб Дымбренович
Очиров Бага-Доржо Дымбренович
Очиров Рабдан Дымбренович
Очировтоной үшөө хоёр хүбүүдынь Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадаа - эгээ ехэ ахань Очиров Доржо-Гатаб Дымбренович (ехээр шархатаһан) мүн табадахи хүбүүниинь Очиров Шойнхор Дымбренович амиды мэндэ нютагтаа бусажа ерээ.
Долоодохи, энэ айлай отхон хүбүүн Очиров Даба Дымбренович наһаа хүсөөгүй байһанай тула, фронтдо ошохо аргагүй байгаа; дайнай ара талада бэеэ гамнангүй ажаллажа, Агууехэ Илалтада ехэхэн хубитаяа оруулһаниинь нютаг нугадаа мэдээжэ юм.
Дайнай эхилхэдэ Очировтоной зургаан аха дүүнэр сэрэгтэ татуулаа. Зургаан ахаууд сооһоо гансал хоёрынь амиды мэндэ нютагтаа бусаа.
Дүрбэн аха дүүнэр үнгэрһэн агууехэ дайнда хосороо.
1) Очировуудай аха дүүнэр сооһоо Дамдин хоёрдохи хүбүүниинь байгаа бэлэй. 1930-аад онуудаар Буряад педтехникум дүүргээд, нютагайнгаа һургуулида багшалаа.
Эгэшэ ахануудайнь дурсамжаар, Дамдин ехэ даруу зантай, юумэ ухамайшалхадаа бэрхэ байһан юм ха, нютаг зондоо хүндэтэй.
«Дурасхаалай Ном» соо иигэжэ бэшэгдэнхэй: Очиров Дамдин Дымбренович, 1908 оной, буряад, алба хаагша. 1941 оной декабрь һарада сэрэгэй албанда татагдаа. Сталинград хото шадар дайнда ороо. 1942 оной июль һарада һураггүй тала дайдаар үлэшөө.
Дамдин Дымбренович дайнһаа урид айл бүлэ зохёожо, хоёр басагатай байгаа - Зоя ба Клара, багшын мэргэжэлтэй һүүлдэнь хоюулаа болоһон. Аяар 10 зээнэр гараа, тэдэнь мүнөө Улаан-Үдэ, Москва хотонуудта, Хэжэнгэ, Гаарга һууринуудтэ түбхинэнхэй.
2) Гурбадахи ахань - Очиров Дондоб Дымбренович, 1909 оной. Һэргэлэн һайхан сэдьхэлтэй, эелдэр зөөлэн зантай, сэхэ нээмэл зүрхэтэтэй хүн һэн гэлсэдэг.
Должин Эрдыниевна хүгшэн эжынь аша зээнэртээ хөөрэдэг байгаа: «Дондоб абга/нагсатнай шог зугаатай, хүхюу зан шанартай хүн бэлэй».
Гэбэшье, тэрэнэй хуби заяан аза жаргалгүй үнгэрөө бшуу даа. Һаяхана гэрлэжэ, багшуул түрүүлжэ үшөө амжаагүй тэрэ 1941 оной июнь һарада фронт руу ябаа. Дондоб сэрэгһээ нютагтаа бусаагүй.
3) Дүрбэдэхи хүбүүниинь - Бага-Доржо, гэр бүлэ соогоо хамагһаа ухамайша, хамагһаа эдэбхитэй, ажал хэрэгтэ бэрхэ хүн байһан гэдэг.
Тэрэ юушье хэхэдээ үрдёод лэ байха, үргэлжэ хэрэг мүн һанаа бодолнуудаа тааруулан зохёодог гэгшэ бэлэй.
Эмгэн эхэдээ, эгэшэ дүүнэртээ, хэнһээшье өөргүй, анхаралаа хандуулдаг байгаа.
«Дурасхаалай Ном» соо бэшэгдэнхэй: Очиров Доржи Дымбренович, 1916 оной, буряад, оюутан. 1941 оной ноябриин 8-да сэрэгэй албанда татагдаа. 1943 оной январь һарада һураггүй тала дайдаар үлэшөө.
4) Зургаадахи ахань - Рабдан. Эрхүү можоһоо 18 наһатайдаа һайн дураараа военкомадта бэшүүлжэ, дайнда ошоо бэлэй.
Дайнай урда Эрхүү можын Баяндайн аймагта хүдөөгэй хамтын ажахыда комбайнераар хүдэлөөд ябаа. Айл бүлэ боложо үшөө үрдеэгүй байгаа.
1942 оной дайнай халуун дүлэн соо сэхэ орожо, һураггүй хаанаб даа алдагдаа.
Фронтһоо нэгэшье бэшэг ерээгүй, дайнһаа урид «сохюулһан» ганса нэгэ гэрэл-зураг үлээ, Арзгун тосхоной музейдэ хадагалаатай байдаг.
«Дурасхаалай Ном» соо иигэжэ бэшэгдээтэй: Очиров Рабдан Дымбренович, 1924 оной, буряад, хүдэлмэришэн. 1942 оной июниин 20-до сэрэгэй албанда татагдаа. 1942 ондо һураггүй тала дайдаар үлэшөө.
*****
Амиды мэндэ үлэһэн аха дүүнэр тухайнь.
1) Очировтоной ехэ ахань – Доржо-Гатап. Дайнай эхилхэдэ, Эрхүү можын Баяндайн аймагта хүдөөгэй хамтын ажахыда Рабдан гэжэ дүү хүбүүнтэйгээ ажаллажа байгаа.
Доржо-Гатап ажал хүдэлмэри эмхидхэхэ талаар гайхамаар бэрхэ шадабаритай хүн бэлэй. Тэрэ яһала эрдэм мэдэсэтэй; урма зориг, үльгэр жэшээгээрээ хүнүүдые урагшань тэгүүлхэ гэжэ оролдодог байһан. МТС-эй директорээр, хамтын ажахын ахамад агрономоор хүдэлхэдөө ехэ юумэ бүтээһэн.
1942 оной июниин 20-до Доржо-Гатап Дымбренович Очиров Эрхүү можоһоо дайнда мордоо. Буряад сэрэгшэ шударгыгаар, эрэлхэг зоригтойгоор дайсадтай тулалдаа.
Хүлгүй дайнһаа бусажа ерээ, гэбэшье иимэ ехээр шархатаашье хадаа, нютаг дээрээ миин һуугаагүй. Могойто тосхоной МТС-эй ахамад агрономоор удаан саг соо ажаллаа.
1967 оной декабрь һарада дайнай ветеран наһа бараа.
Эсэгынгээ дурсамжа инженер-электрик мэргэжэлтэй Рудольф хүбүүниинь хадагалжа ябадаг. Жэл бүри зундаа түрэһэн нютагтаа аша зээнэрээ дахуулаад ерэнэ. Светлана басаганиинь 1968 онһоо хойшо ниислэл Москва хотодо ажаһууна.
2) Очировуудай гэр бүлэдэ табахи хүбүүниинь Шойнхор, дайнһаа гэмтэнгүй мэндэ бусажа ерэһэн хүн. Удаан хугасаа соо, 1947 он болотор, ахатанһаа ямаршье мэдээн үгы байба. Эгэшэнэрэйнь дурсамжаар харахада, Должин эжынь Шойнхороо бусад хүбүүдээдли үхээ гэһэн бодолдо абтаа бэлэй.
Хурамхаанай дунда һургуулиин анха түрүүшын выпускын хүбүүд барандаа дайнда мордоо һэн, харин Шойнхорһоо бэшэниинь хэншье амиды бусажа ерээгүй.
Шойнхор 1947 ондо фронтоһоо бусажа ерээ. Багшын мэргэжэл шэлээ, һургуулида ород хэлэ ба литература заагаа, һүүлдэнь Гаргын дунда һургуулиин директор болоод ябаа.
Айл бүлэ боложо, Цыпыл Раднаевна Эрдыниеватай хамта нэгэ басага, хоёр хүбүүдые өөдэнь үргээ. Дышигма Шойнхоровна – математикын багша, «Буряад Республикын габьяата багша» гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй; Жаргал Шойнхорович – физикын багша. Жамбал Шойнхорович – баһал физикын багша, һүүлдэнь Буряад Республикадахи федеральна татабариин албанай хинагшын орлогшоор пенсидэ гаратараа ажаллаа.
Долоодохи, энэ айлай отхон хүбүүн Очиров Даба Дымбренович наһаа хүсөөгүй байһанай тула, фронтдо ошохо аргагүй байгаа гээд дээрэ бэшээ бэлэйбди.
Дайнай бүхы 4 жэлэй туршада колхоз соогоо ажал хээ; түрэл гаралаа дэмжэжэ, тэдхээжэ байгаа.
Сэрэгэй дүүрэһэн хойно Даба Дымбренович болбосорол һургаали абажа шадаа. Сэлэнгын аймагай Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой, һүүлдэнь Баунтын аймагай хүдөө ажахын салбарай ахамад бухгалтераар ажаллаа, теэд хожомынь Буряад Республикын хүдөө ажахын яаманда хүдэлөө.
Хоёр басагадынь эмнэлгын ажалтан болоо. Татьяна Дабаевна – БСМП-гэй врач, Вера Дабаевна – түргэн туһаламжын станцида фельдшер. Гурбан баатар зээ хүбүүд мүн Саяна нэрэтэй дангина зээ басаган ургажа гараа.
*****
Одоо мүнөө Очировтоной зургаан эгэшэнэр тухай хэдэн үгэ хэлэе...
1) Намсалмаа нэрэтэй ехэ эгэшэнь дайнайшье, энхэ тайбан сагташье шударгы ажал хэһэн хүн. Нүхэрынь 1937 оной мэдээжэ хамалганда ороһон. Хадамда дахин гараашьегүй, өөрын гээд хүүгэд үгы байгаа. Гэбэшье, гэр бүлэдөө түрүүшын хадаа, бүхы наһан соогоо дүү аха эгэшэнэртээ, тоогүй олон зээнэртээ яһала туһалһан байна. 2000 оной хабар 92 наһандаа «бурханай орондо ошоо».
2) Дэмбэрэнэй хоёрдохи басаган Сэсэг, нүхэрөө залуу байхадаа нүгшэхэдэнь, табан үхибүүдээ гансааран гар дээрээ үргөө. Хүн болгон хүмүүжүүлээ, ном үзүүлжэ һургаа, болбосорол олгуулаа. Бүхы наһандаа хамтын ажахыда һаалишанаар хүдэлһэн юм.
Олон аша зээнэртэй, тэдэнь Москва, Санкт-Петербург, Улан-Удэ хотонуудта, Арзгун, Орлик, Хэжэнгэ тосхонуудта ажаһуудаг.
3) Гурбадахи басаган Нима-Цырен үндэр бэетэй, шарайда сэбэр, энеэдэ зугаатай, тиигэбэшье хатуушаг абари зантай байһан. Пенсида гаратараа түрэл нютагайнгаа хамтын ажахыда ажал хээ.
Гурбан үхибүүдые түрөөд, хүл дээрэнь гаргаһан. Гурбан аша зээнэрынь мүнөө өөрын үрэ хүүгэдээ өөдэнь үргэжэ байна.
4) Дүрбэдэхи басаган Долгорынь дайн дажарай дүүрэхэдэ фронтовик хүндэ хадамда гараһан.
Долгор бага наһандаа абадаа ехэ эмээхэй басаганиинь байһым гэлсэдэг. Улаан-Үдын медучилище дүүргээ, пенсидэ гаратараа түрэл Гааргынгаа участкова больницада фельдшер-акушер мэргэжэлээр ажаллаа.
Хоёр үхибүүдые үнэн дээрээ гансааран хүл дээрэнь бодхоогоо, нүхэрынь эртэ наһа бараһан. Гурбан ашанартай, хоёрынь Улаан-Үдэдэ, нэгэниинь Баргажанда ажаһууна. Долгор 93 наһатай болоһон.
5) Табадахи басаганиинь Һама гэжэ нэрэтэй байһан, залуугаар наһа бараа. Ганса басаган Сэсэгмаае эсэгэнь ехэ болгоо, хүмүүжүүлээ, һургуули үзүүлээ. Улаан-Үдэдэ өөрынгөө басагадаар байгша бэлэй.
6) Зургаадахи үхин Цырема - Дэмбэрэнтэнэй 13-хи үри (отхон). Үнгэрһэн гашуун үеые эли тодоор дурсадаг. Һүни абыень абаад ябахадань - аймшагтай байгаа. Арһан сүүмхэ соо эсэгэнь ходо хуурай хоол, дулаан хубсаһа хээд байгша һэн (абаадаха гэжэ мэдэһэн мэтэ). Басаган эсэгэтэйгээ хамта унтадаг байгаа, отхондой - хамагһаа дуратайнь.
Нэгэ үглөө юундэб даа газаа байһанаа Цырема һанадаг, эсэгэнь теэд хажуудань үгы. Тэрэ үдэрһөө хойшо эсэгыень хэншье дахин хараагүй.
... Цырема Дымбреновна гэр бүлэтэйгээ Хориин аймагта олон жэл соо ажаһуугаа, хамтын нэгэ ажахыда ветеринарна эмшэнээр ажаллаа. Пенсидэ гараад, Арзгун түрэл нютагаа бусаа. Дүрбэн хүбүүдтэй болоһон. Нэгэ хүбүүниинь физик мэргэжэлтэй, Соросын шагналда дүрбэ дахин хүртэһэн (1990-д онуудаар энээн тухай хэблэлдэ нэгэнтэ бэшэ бэшэһэн байдаг).
*****
Об основателях династии…
В «Списке лиц (домохозяев) Подхребетного булучного общества Баргузинской инородческой волости (составлен 26 апреля 1908 года)», написанным от руки старостой Базаром Пасуевым, мне удалось найти интересующие нас в данное время фамилии:
- Ямбалов Очир, 1861 г.р., имеет монг. грамотность;
- Очиров Дымбрын, 1883 г.р., имеет монг. грамотность.
Дышегма Шойнхоровна Хурхесова (Очирова), внучка Дымбрена Очирова, написала:
«Предки Очировых - с Дырена, жили в местности «Һарюур» («Сорюры» - рус.). Перегоняли скот с одного стойбища - на другое (в зависимости от сезона), у них были «нажаржаан» (летник) и «үбэлжөөн» (зимник), и даже - «намаржаан» (осенью) и «хабаржаан» (весной).
За Аллой есть ещё один участок, где сохранились сэргэ (коновязь), худаг (колодец), «хортоошхойн ярдаан» (участок для посадки картошки)».
Да, эта местность называется «Ошор Добуун» - мне приходилось об этом писать. В 1,5 км в юго-восточную сторону от нынешнего большого с. Алла у речки Луглэ. Там была, говорят, в одно время даже школа (двуклассная или начальная).
Здесь жил, очевидно, Ямбалов Очир со своей семьей, жил полной интересной жизнью.
В один из суровых 1930-х годов семья Дымбрена Очирова с 13-тью детьми пешим ходом перебралась на постоянное место жительства в Гаргу.
В школьном реферате от 2004 года Хурхесой Натальи, ученицы 8-го класса Курумканской средней школы № 1 (научные руководители: С.Р. Кулыкова, учитель истории и обществознания, С.Ц. Елтунова, учитель русского языка и литературы), имеется запись:
«Единственный сын Очира Ямбалова, потомок Боронсогоя из рода галзутов по имени Дымбрен, летом 1903 года взял в жёны красавицу Должин, седьмого ребёнка Гайдаева Эрдыни.
В 1930 году отец Дымбрена, зажиточный крестьянин Очир Ямбалов был репрессирован. Всё хозяйство: табун лошадей, стадо коров, овцы, а также всё имущество: швейная машина, сепаратор, столовое серебро, дом - было конфисковано, и, по словам очевидцев (позже рассказывали соседи), продано.
Маму Дымбрена, бабушку 80-ти лет, выгнали из дома, запретили посещать семьи сына и дочери. Днём она ходила по степи. Ночью она тайком ночевала у родни, у сына, у дочери. Детям запрещали общаться с матерью. По воспоминаниям очевидцев, она боялась навлечь беду на семьи своих детей, поэтому часто с котомкой за плечами, иногда босой (обувь прятала в котомку, чтобы не износилась) ходила от одной заимки до другой.
Позже добрые люди известили родных, что мать мёртвая лежит в болоте. Несмотря на запреты властей о захоронении, Дымбрен ночью тайком, вместе с двумя сыновьями похоронил родную мать. Даже бугорка не было, чтобы никто не узнал.
Дымбрен Очиров и Должин Эрдынеева родили 13 детей: 7 сыновей и 6 дочерей. В 1937 году Дымбрен был арестован как сын кулака, и снова всё имеющееся имущество было конфисковано.
Дальнейшая судьба Дымбрена и его отца неизвестна. Они так и не вернулись к своим детям, были расстреляны.
Должин растила своих детей одна, хотя ей приходилось очень трудно, и на радость ей, все они выросли самостоятельными, закалёнными в житейских невзгодах, добрыми и отзывчивыми людьми. Бабушка Должин умерла в возрасте 96 лет».
... Мне, как краеведу, полагается писать про родословную героев своего повествования. Очировы - из эхиритского рода «хааялма галзууд». В Дырене у нас довольно много представителей из рода «хааялма галзууд».
Барга-Баатар – Хорёодой – Галзууд – Нажаат – Мажаа – Маһаа – Иһэн – Ирээн (первый на территории Баргузинской долины – из Предбайкалья) – Хааялма – Поноо – Бороон – Боронсогой – Адуушха – Жамбал (Ямбал) – Ошор – Дымбэрэн – Шойнхор – Дышегма, Жаргал, Жамбал – дети – внуки…
80 жэл үнгэрөө дайнай дүүрэһээр, тиигэбэшье энэ үйлэ хэрэгэй гашуудал мүнөө болотороо мартагданагүй! Мартахашье ёһогүйбди!
Дайнай эхилхэдэ, дабтан хэлэе, Гаарга һууринһаа Очировтоной зургаан аха дүүнэр сэрэгтэ татуулаа. Зургаан аханууд сооһоо ганса хоёрынь амиды мэндэ нютагаа бусаа.
Арзгун тосхоной музейдэ фронтһоо ерэһэн бэшэгүүд, элдэб «гэршэлгэнүүд», «үнэмшэлгэнүүд», дурсамжанууд, сэрэгэй хубсаһан, командирай сүүмхэ-планшет хадалгаатай байдаг.
Трудно не согласиться с высказыванием Натальи Хурхесовой: «Читая фронтовые письма, можно понять, что в критические моменты жизни, в экстремальных условиях, человек раскрывается по-настоящему, проявляется суть личности, её нравственная, совестливая первооснова».
Хурамхаанай аймагай Арзгун тосхоной нэгэ үйлсэдэнь аха дүү Очировуудай нэрэ олгогдоһон юм. 2000 онһоо хойшо жэл бүри хабартаа волейболоор аймагууд хоорондын тэмсээн үнгэргэгдэдэг. Иимэ турнир эмхидхэгшэд - алдар солото сэрэгшэдэй уг удамууд байна.
Засаг баряашадай мүнгөөр энэ удаа хүшөө бодхоохол даа. Тэнгэри руу ниидэһэн тохорюунуудтай стела нютаг дээрэнь, жэшээлбэл, баряа һаа һайн байгаа гэжэ һанагдана. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда наһаа алдаһан 4 аха дүүнэрэй дурасхаалда!
*****
Тохорюунууд.
Заримдаа һанаан соом сэрэгшэд
Шуһата байлдаанһаа бусаагүй хадаа,
Хара энэ газарта хэзээш хэбтээгүйдли,
Сагаан тохорюунууд боложо хубилаа ха даа.
Үни сагһаа тэдэш мүнөө болотор
Ниидэн ниидэжэ бидэндэ дуугаа үгэдэг.
Энэл ушарһаа хаа яа уйдхартайгаар
Шэмээгой болоод, тэнгэри руу харана гүбди.
Тэнгэридэ ниидэн үнгэрнэ эсэһэн һүрэг.
Үдэрэй эсэстэ ниидэнэ манан соо,
Тэдэнэй дунда заахан нэгэ зай харагдана,
Энэ забуур, магад, минии болохо гү?
Хэзээб даа нэгэ үдэр тохорюун һүрэг дахаад,
Сэнхир иимэ уняарта би ниидэхэб.
Тэнгэри дороһоо шубуун болоод дуудахаб
Дэлхэй дээрэ үлэһэн бүгэдэ таанадаа.
Заримдаа һанаан соом сэрэгшэд
Шуһата байлдаанһаа бусаагүй хадаа,
Хара энэ газарта хэзээш хэбтээгүйдли,
Сагаан тохорюунууд боложо хубилаа ха даа...
Расул Гамзатовай түрэлхи авар хэлэн дээрээ бэшэһэн шүлэгые Наум Гребнёв ородшолоо гээд һануулая. Энэ оршуулга Марк Бернес хараад, һайхашаажа, дуун болгохо гээд шиидэбэ. Хүгжэмыень теэд Ян Френкель зохёогоо. Марк Бернес аргагүй һайханаар гүйсэдхөө, энэнь агууехэ дуушанай һүүлшынь аялга болоо ха юм даа. Дуун улад зоной дунда маша түргэн алдаршаа; огторгойдо тохорюу шубуудай зэлэ татааша Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда зорюулагдажа бодхоогдоһон хүшөөнүүд дээрэ һиилэгдэлэг болоо.
Цыренжаб Чойропов.
(Буряад хэлэеэ һэргээн хүгжөөе!).
Зургаан аханууд сооһоо аяар дүрбэниинь үнгэрһэн агууехэ дайнда унаа.
Гаарга нютагай (Хурамхаанай аймаг) эдэ сэрэгтэ үгы хэд бэ гэхэдэ:
Очиров Дамдин Дымбренович
Очиров Дондоб Дымбренович
Очиров Бага-Доржо Дымбренович
Очиров Рабдан Дымбренович
Очировтоной үшөө хоёр хүбүүдынь Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадаа - эгээ ехэ ахань Очиров Доржо-Гатаб Дымбренович (ехээр шархатаһан) мүн табадахи хүбүүниинь Очиров Шойнхор Дымбренович амиды мэндэ нютагтаа бусажа ерээ.
Долоодохи, энэ айлай отхон хүбүүн Очиров Даба Дымбренович наһаа хүсөөгүй байһанай тула, фронтдо ошохо аргагүй байгаа; дайнай ара талада бэеэ гамнангүй ажаллажа, Агууехэ Илалтада ехэхэн хубитаяа оруулһаниинь нютаг нугадаа мэдээжэ юм.
Дайнай эхилхэдэ Очировтоной зургаан аха дүүнэр сэрэгтэ татуулаа. Зургаан ахаууд сооһоо гансал хоёрынь амиды мэндэ нютагтаа бусаа.
Дүрбэн аха дүүнэр үнгэрһэн агууехэ дайнда хосороо.
1) Очировуудай аха дүүнэр сооһоо Дамдин хоёрдохи хүбүүниинь байгаа бэлэй. 1930-аад онуудаар Буряад педтехникум дүүргээд, нютагайнгаа һургуулида багшалаа.
Эгэшэ ахануудайнь дурсамжаар, Дамдин ехэ даруу зантай, юумэ ухамайшалхадаа бэрхэ байһан юм ха, нютаг зондоо хүндэтэй.
«Дурасхаалай Ном» соо иигэжэ бэшэгдэнхэй: Очиров Дамдин Дымбренович, 1908 оной, буряад, алба хаагша. 1941 оной декабрь һарада сэрэгэй албанда татагдаа. Сталинград хото шадар дайнда ороо. 1942 оной июль һарада һураггүй тала дайдаар үлэшөө.
Дамдин Дымбренович дайнһаа урид айл бүлэ зохёожо, хоёр басагатай байгаа - Зоя ба Клара, багшын мэргэжэлтэй һүүлдэнь хоюулаа болоһон. Аяар 10 зээнэр гараа, тэдэнь мүнөө Улаан-Үдэ, Москва хотонуудта, Хэжэнгэ, Гаарга һууринуудтэ түбхинэнхэй.
2) Гурбадахи ахань - Очиров Дондоб Дымбренович, 1909 оной. Һэргэлэн һайхан сэдьхэлтэй, эелдэр зөөлэн зантай, сэхэ нээмэл зүрхэтэтэй хүн һэн гэлсэдэг.
Должин Эрдыниевна хүгшэн эжынь аша зээнэртээ хөөрэдэг байгаа: «Дондоб абга/нагсатнай шог зугаатай, хүхюу зан шанартай хүн бэлэй».
Гэбэшье, тэрэнэй хуби заяан аза жаргалгүй үнгэрөө бшуу даа. Һаяхана гэрлэжэ, багшуул түрүүлжэ үшөө амжаагүй тэрэ 1941 оной июнь һарада фронт руу ябаа. Дондоб сэрэгһээ нютагтаа бусаагүй.
3) Дүрбэдэхи хүбүүниинь - Бага-Доржо, гэр бүлэ соогоо хамагһаа ухамайша, хамагһаа эдэбхитэй, ажал хэрэгтэ бэрхэ хүн байһан гэдэг.
Тэрэ юушье хэхэдээ үрдёод лэ байха, үргэлжэ хэрэг мүн һанаа бодолнуудаа тааруулан зохёодог гэгшэ бэлэй.
Эмгэн эхэдээ, эгэшэ дүүнэртээ, хэнһээшье өөргүй, анхаралаа хандуулдаг байгаа.
«Дурасхаалай Ном» соо бэшэгдэнхэй: Очиров Доржи Дымбренович, 1916 оной, буряад, оюутан. 1941 оной ноябриин 8-да сэрэгэй албанда татагдаа. 1943 оной январь һарада һураггүй тала дайдаар үлэшөө.
4) Зургаадахи ахань - Рабдан. Эрхүү можоһоо 18 наһатайдаа һайн дураараа военкомадта бэшүүлжэ, дайнда ошоо бэлэй.
Дайнай урда Эрхүү можын Баяндайн аймагта хүдөөгэй хамтын ажахыда комбайнераар хүдэлөөд ябаа. Айл бүлэ боложо үшөө үрдеэгүй байгаа.
1942 оной дайнай халуун дүлэн соо сэхэ орожо, һураггүй хаанаб даа алдагдаа.
Фронтһоо нэгэшье бэшэг ерээгүй, дайнһаа урид «сохюулһан» ганса нэгэ гэрэл-зураг үлээ, Арзгун тосхоной музейдэ хадагалаатай байдаг.
«Дурасхаалай Ном» соо иигэжэ бэшэгдээтэй: Очиров Рабдан Дымбренович, 1924 оной, буряад, хүдэлмэришэн. 1942 оной июниин 20-до сэрэгэй албанда татагдаа. 1942 ондо һураггүй тала дайдаар үлэшөө.
*****
Амиды мэндэ үлэһэн аха дүүнэр тухайнь.
1) Очировтоной ехэ ахань – Доржо-Гатап. Дайнай эхилхэдэ, Эрхүү можын Баяндайн аймагта хүдөөгэй хамтын ажахыда Рабдан гэжэ дүү хүбүүнтэйгээ ажаллажа байгаа.
Доржо-Гатап ажал хүдэлмэри эмхидхэхэ талаар гайхамаар бэрхэ шадабаритай хүн бэлэй. Тэрэ яһала эрдэм мэдэсэтэй; урма зориг, үльгэр жэшээгээрээ хүнүүдые урагшань тэгүүлхэ гэжэ оролдодог байһан. МТС-эй директорээр, хамтын ажахын ахамад агрономоор хүдэлхэдөө ехэ юумэ бүтээһэн.
1942 оной июниин 20-до Доржо-Гатап Дымбренович Очиров Эрхүү можоһоо дайнда мордоо. Буряад сэрэгшэ шударгыгаар, эрэлхэг зоригтойгоор дайсадтай тулалдаа.
Хүлгүй дайнһаа бусажа ерээ, гэбэшье иимэ ехээр шархатаашье хадаа, нютаг дээрээ миин һуугаагүй. Могойто тосхоной МТС-эй ахамад агрономоор удаан саг соо ажаллаа.
1967 оной декабрь һарада дайнай ветеран наһа бараа.
Эсэгынгээ дурсамжа инженер-электрик мэргэжэлтэй Рудольф хүбүүниинь хадагалжа ябадаг. Жэл бүри зундаа түрэһэн нютагтаа аша зээнэрээ дахуулаад ерэнэ. Светлана басаганиинь 1968 онһоо хойшо ниислэл Москва хотодо ажаһууна.
2) Очировуудай гэр бүлэдэ табахи хүбүүниинь Шойнхор, дайнһаа гэмтэнгүй мэндэ бусажа ерэһэн хүн. Удаан хугасаа соо, 1947 он болотор, ахатанһаа ямаршье мэдээн үгы байба. Эгэшэнэрэйнь дурсамжаар харахада, Должин эжынь Шойнхороо бусад хүбүүдээдли үхээ гэһэн бодолдо абтаа бэлэй.
Хурамхаанай дунда һургуулиин анха түрүүшын выпускын хүбүүд барандаа дайнда мордоо һэн, харин Шойнхорһоо бэшэниинь хэншье амиды бусажа ерээгүй.
Шойнхор 1947 ондо фронтоһоо бусажа ерээ. Багшын мэргэжэл шэлээ, һургуулида ород хэлэ ба литература заагаа, һүүлдэнь Гаргын дунда һургуулиин директор болоод ябаа.
Айл бүлэ боложо, Цыпыл Раднаевна Эрдыниеватай хамта нэгэ басага, хоёр хүбүүдые өөдэнь үргээ. Дышигма Шойнхоровна – математикын багша, «Буряад Республикын габьяата багша» гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй; Жаргал Шойнхорович – физикын багша. Жамбал Шойнхорович – баһал физикын багша, һүүлдэнь Буряад Республикадахи федеральна татабариин албанай хинагшын орлогшоор пенсидэ гаратараа ажаллаа.
Долоодохи, энэ айлай отхон хүбүүн Очиров Даба Дымбренович наһаа хүсөөгүй байһанай тула, фронтдо ошохо аргагүй байгаа гээд дээрэ бэшээ бэлэйбди.
Дайнай бүхы 4 жэлэй туршада колхоз соогоо ажал хээ; түрэл гаралаа дэмжэжэ, тэдхээжэ байгаа.
Сэрэгэй дүүрэһэн хойно Даба Дымбренович болбосорол һургаали абажа шадаа. Сэлэнгын аймагай Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой, һүүлдэнь Баунтын аймагай хүдөө ажахын салбарай ахамад бухгалтераар ажаллаа, теэд хожомынь Буряад Республикын хүдөө ажахын яаманда хүдэлөө.
Хоёр басагадынь эмнэлгын ажалтан болоо. Татьяна Дабаевна – БСМП-гэй врач, Вера Дабаевна – түргэн туһаламжын станцида фельдшер. Гурбан баатар зээ хүбүүд мүн Саяна нэрэтэй дангина зээ басаган ургажа гараа.
*****
Одоо мүнөө Очировтоной зургаан эгэшэнэр тухай хэдэн үгэ хэлэе...
1) Намсалмаа нэрэтэй ехэ эгэшэнь дайнайшье, энхэ тайбан сагташье шударгы ажал хэһэн хүн. Нүхэрынь 1937 оной мэдээжэ хамалганда ороһон. Хадамда дахин гараашьегүй, өөрын гээд хүүгэд үгы байгаа. Гэбэшье, гэр бүлэдөө түрүүшын хадаа, бүхы наһан соогоо дүү аха эгэшэнэртээ, тоогүй олон зээнэртээ яһала туһалһан байна. 2000 оной хабар 92 наһандаа «бурханай орондо ошоо».
2) Дэмбэрэнэй хоёрдохи басаган Сэсэг, нүхэрөө залуу байхадаа нүгшэхэдэнь, табан үхибүүдээ гансааран гар дээрээ үргөө. Хүн болгон хүмүүжүүлээ, ном үзүүлжэ һургаа, болбосорол олгуулаа. Бүхы наһандаа хамтын ажахыда һаалишанаар хүдэлһэн юм.
Олон аша зээнэртэй, тэдэнь Москва, Санкт-Петербург, Улан-Удэ хотонуудта, Арзгун, Орлик, Хэжэнгэ тосхонуудта ажаһуудаг.
3) Гурбадахи басаган Нима-Цырен үндэр бэетэй, шарайда сэбэр, энеэдэ зугаатай, тиигэбэшье хатуушаг абари зантай байһан. Пенсида гаратараа түрэл нютагайнгаа хамтын ажахыда ажал хээ.
Гурбан үхибүүдые түрөөд, хүл дээрэнь гаргаһан. Гурбан аша зээнэрынь мүнөө өөрын үрэ хүүгэдээ өөдэнь үргэжэ байна.
4) Дүрбэдэхи басаган Долгорынь дайн дажарай дүүрэхэдэ фронтовик хүндэ хадамда гараһан.
Долгор бага наһандаа абадаа ехэ эмээхэй басаганиинь байһым гэлсэдэг. Улаан-Үдын медучилище дүүргээ, пенсидэ гаратараа түрэл Гааргынгаа участкова больницада фельдшер-акушер мэргэжэлээр ажаллаа.
Хоёр үхибүүдые үнэн дээрээ гансааран хүл дээрэнь бодхоогоо, нүхэрынь эртэ наһа бараһан. Гурбан ашанартай, хоёрынь Улаан-Үдэдэ, нэгэниинь Баргажанда ажаһууна. Долгор 93 наһатай болоһон.
5) Табадахи басаганиинь Һама гэжэ нэрэтэй байһан, залуугаар наһа бараа. Ганса басаган Сэсэгмаае эсэгэнь ехэ болгоо, хүмүүжүүлээ, һургуули үзүүлээ. Улаан-Үдэдэ өөрынгөө басагадаар байгша бэлэй.
6) Зургаадахи үхин Цырема - Дэмбэрэнтэнэй 13-хи үри (отхон). Үнгэрһэн гашуун үеые эли тодоор дурсадаг. Һүни абыень абаад ябахадань - аймшагтай байгаа. Арһан сүүмхэ соо эсэгэнь ходо хуурай хоол, дулаан хубсаһа хээд байгша һэн (абаадаха гэжэ мэдэһэн мэтэ). Басаган эсэгэтэйгээ хамта унтадаг байгаа, отхондой - хамагһаа дуратайнь.
Нэгэ үглөө юундэб даа газаа байһанаа Цырема һанадаг, эсэгэнь теэд хажуудань үгы. Тэрэ үдэрһөө хойшо эсэгыень хэншье дахин хараагүй.
... Цырема Дымбреновна гэр бүлэтэйгээ Хориин аймагта олон жэл соо ажаһуугаа, хамтын нэгэ ажахыда ветеринарна эмшэнээр ажаллаа. Пенсидэ гараад, Арзгун түрэл нютагаа бусаа. Дүрбэн хүбүүдтэй болоһон. Нэгэ хүбүүниинь физик мэргэжэлтэй, Соросын шагналда дүрбэ дахин хүртэһэн (1990-д онуудаар энээн тухай хэблэлдэ нэгэнтэ бэшэ бэшэһэн байдаг).
*****
Об основателях династии…
В «Списке лиц (домохозяев) Подхребетного булучного общества Баргузинской инородческой волости (составлен 26 апреля 1908 года)», написанным от руки старостой Базаром Пасуевым, мне удалось найти интересующие нас в данное время фамилии:
- Ямбалов Очир, 1861 г.р., имеет монг. грамотность;
- Очиров Дымбрын, 1883 г.р., имеет монг. грамотность.
Дышегма Шойнхоровна Хурхесова (Очирова), внучка Дымбрена Очирова, написала:
«Предки Очировых - с Дырена, жили в местности «Һарюур» («Сорюры» - рус.). Перегоняли скот с одного стойбища - на другое (в зависимости от сезона), у них были «нажаржаан» (летник) и «үбэлжөөн» (зимник), и даже - «намаржаан» (осенью) и «хабаржаан» (весной).
За Аллой есть ещё один участок, где сохранились сэргэ (коновязь), худаг (колодец), «хортоошхойн ярдаан» (участок для посадки картошки)».
Да, эта местность называется «Ошор Добуун» - мне приходилось об этом писать. В 1,5 км в юго-восточную сторону от нынешнего большого с. Алла у речки Луглэ. Там была, говорят, в одно время даже школа (двуклассная или начальная).
Здесь жил, очевидно, Ямбалов Очир со своей семьей, жил полной интересной жизнью.
В один из суровых 1930-х годов семья Дымбрена Очирова с 13-тью детьми пешим ходом перебралась на постоянное место жительства в Гаргу.
В школьном реферате от 2004 года Хурхесой Натальи, ученицы 8-го класса Курумканской средней школы № 1 (научные руководители: С.Р. Кулыкова, учитель истории и обществознания, С.Ц. Елтунова, учитель русского языка и литературы), имеется запись:
«Единственный сын Очира Ямбалова, потомок Боронсогоя из рода галзутов по имени Дымбрен, летом 1903 года взял в жёны красавицу Должин, седьмого ребёнка Гайдаева Эрдыни.
В 1930 году отец Дымбрена, зажиточный крестьянин Очир Ямбалов был репрессирован. Всё хозяйство: табун лошадей, стадо коров, овцы, а также всё имущество: швейная машина, сепаратор, столовое серебро, дом - было конфисковано, и, по словам очевидцев (позже рассказывали соседи), продано.
Маму Дымбрена, бабушку 80-ти лет, выгнали из дома, запретили посещать семьи сына и дочери. Днём она ходила по степи. Ночью она тайком ночевала у родни, у сына, у дочери. Детям запрещали общаться с матерью. По воспоминаниям очевидцев, она боялась навлечь беду на семьи своих детей, поэтому часто с котомкой за плечами, иногда босой (обувь прятала в котомку, чтобы не износилась) ходила от одной заимки до другой.
Позже добрые люди известили родных, что мать мёртвая лежит в болоте. Несмотря на запреты властей о захоронении, Дымбрен ночью тайком, вместе с двумя сыновьями похоронил родную мать. Даже бугорка не было, чтобы никто не узнал.
Дымбрен Очиров и Должин Эрдынеева родили 13 детей: 7 сыновей и 6 дочерей. В 1937 году Дымбрен был арестован как сын кулака, и снова всё имеющееся имущество было конфисковано.
Дальнейшая судьба Дымбрена и его отца неизвестна. Они так и не вернулись к своим детям, были расстреляны.
Должин растила своих детей одна, хотя ей приходилось очень трудно, и на радость ей, все они выросли самостоятельными, закалёнными в житейских невзгодах, добрыми и отзывчивыми людьми. Бабушка Должин умерла в возрасте 96 лет».
... Мне, как краеведу, полагается писать про родословную героев своего повествования. Очировы - из эхиритского рода «хааялма галзууд». В Дырене у нас довольно много представителей из рода «хааялма галзууд».
Барга-Баатар – Хорёодой – Галзууд – Нажаат – Мажаа – Маһаа – Иһэн – Ирээн (первый на территории Баргузинской долины – из Предбайкалья) – Хааялма – Поноо – Бороон – Боронсогой – Адуушха – Жамбал (Ямбал) – Ошор – Дымбэрэн – Шойнхор – Дышегма, Жаргал, Жамбал – дети – внуки…
80 жэл үнгэрөө дайнай дүүрэһээр, тиигэбэшье энэ үйлэ хэрэгэй гашуудал мүнөө болотороо мартагданагүй! Мартахашье ёһогүйбди!
Дайнай эхилхэдэ, дабтан хэлэе, Гаарга һууринһаа Очировтоной зургаан аха дүүнэр сэрэгтэ татуулаа. Зургаан аханууд сооһоо ганса хоёрынь амиды мэндэ нютагаа бусаа.
Арзгун тосхоной музейдэ фронтһоо ерэһэн бэшэгүүд, элдэб «гэршэлгэнүүд», «үнэмшэлгэнүүд», дурсамжанууд, сэрэгэй хубсаһан, командирай сүүмхэ-планшет хадалгаатай байдаг.
Трудно не согласиться с высказыванием Натальи Хурхесовой: «Читая фронтовые письма, можно понять, что в критические моменты жизни, в экстремальных условиях, человек раскрывается по-настоящему, проявляется суть личности, её нравственная, совестливая первооснова».
Хурамхаанай аймагай Арзгун тосхоной нэгэ үйлсэдэнь аха дүү Очировуудай нэрэ олгогдоһон юм. 2000 онһоо хойшо жэл бүри хабартаа волейболоор аймагууд хоорондын тэмсээн үнгэргэгдэдэг. Иимэ турнир эмхидхэгшэд - алдар солото сэрэгшэдэй уг удамууд байна.
Засаг баряашадай мүнгөөр энэ удаа хүшөө бодхоохол даа. Тэнгэри руу ниидэһэн тохорюунуудтай стела нютаг дээрэнь, жэшээлбэл, баряа һаа һайн байгаа гэжэ һанагдана. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда наһаа алдаһан 4 аха дүүнэрэй дурасхаалда!
*****
Тохорюунууд.
Заримдаа һанаан соом сэрэгшэд
Шуһата байлдаанһаа бусаагүй хадаа,
Хара энэ газарта хэзээш хэбтээгүйдли,
Сагаан тохорюунууд боложо хубилаа ха даа.
Үни сагһаа тэдэш мүнөө болотор
Ниидэн ниидэжэ бидэндэ дуугаа үгэдэг.
Энэл ушарһаа хаа яа уйдхартайгаар
Шэмээгой болоод, тэнгэри руу харана гүбди.
Тэнгэридэ ниидэн үнгэрнэ эсэһэн һүрэг.
Үдэрэй эсэстэ ниидэнэ манан соо,
Тэдэнэй дунда заахан нэгэ зай харагдана,
Энэ забуур, магад, минии болохо гү?
Хэзээб даа нэгэ үдэр тохорюун һүрэг дахаад,
Сэнхир иимэ уняарта би ниидэхэб.
Тэнгэри дороһоо шубуун болоод дуудахаб
Дэлхэй дээрэ үлэһэн бүгэдэ таанадаа.
Заримдаа һанаан соом сэрэгшэд
Шуһата байлдаанһаа бусаагүй хадаа,
Хара энэ газарта хэзээш хэбтээгүйдли,
Сагаан тохорюунууд боложо хубилаа ха даа...
Расул Гамзатовай түрэлхи авар хэлэн дээрээ бэшэһэн шүлэгые Наум Гребнёв ородшолоо гээд һануулая. Энэ оршуулга Марк Бернес хараад, һайхашаажа, дуун болгохо гээд шиидэбэ. Хүгжэмыень теэд Ян Френкель зохёогоо. Марк Бернес аргагүй һайханаар гүйсэдхөө, энэнь агууехэ дуушанай һүүлшынь аялга болоо ха юм даа. Дуун улад зоной дунда маша түргэн алдаршаа; огторгойдо тохорюу шубуудай зэлэ татааша Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда зорюулагдажа бодхоогдоһон хүшөөнүүд дээрэ һиилэгдэлэг болоо.
Цыренжаб Чойропов.
1684