Агууехэ Илалтын 80 жэлэй ойдо.
Буряад хэлэеэ һэргээн, хүгжөөе!
«Намайгаа хүлеэгээд байгаарай, би эрьен ерэхэб, бүхы үхэлнүүдые дабан».
«Илалтыемнай бидэнһээ абажа шадахагүй» гэһэн нэгэ туужа би нэгэтэ сэдьхэлээ хүдэлгэн уншаа һэм. (Людмила Викторовна Толкишевскаягай дурсамжануудһаа). Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда хабаадагша ахамад офицерэй басаган, юрын лэ ород эхэнэрэй хөөрөөн.
Тиигээд, нюдэнүүдэймни урда нэгэ үзэгдэл гансата бии болоод орхёо - хүндөөр шархатаһанай хойно хоёр хүлнүүдээ алдаад, сэрэгэй эсэстэ хаягдажа байһан нютагаймни нэгэ хүн.
Хоёр адлишүү түүхэ. Зай гэжэ, хойно хойноһоонь хөөрөөд туршаһуу.
Автор бэшэнэ: «…Дайнай хойно манай гэр бүлэ байлдаануудта ехээр нэрбэгдэһэн Украинын нэлэнхы дайдаар хоёр жэл тухай иишэ-тиишээ зөөгөө, юундэб гэхэдэ, эсэгымни сэрэгэй албан немцүүдэй һандаргаһан аэродромуудые шэнээр һэргээхэ ажал хээ. Ямар бэ даа нэгэ станцида эсэгэмни халуун уһа абаха һанаатай домботоёо вагонһоо доро бууһан аад, найза нүхэртэйгөө хоёр хүлнүүдгүй нэгэ сэрэгшые абан, гэдэргээ бусаба гээшэ. Хойноһоонь, сэрэгшын үргэбшэ мүн баһа хүгжэмэй хуушан нэгэ баян оруулсаба. Солдадай хоёр хүлнүүдынь аяар дээгүүр, үйрмэгээрээ, абтаһан байба. Тэрэ өөрөө залуухан, сэбэр шарайтайгаар харагдаа, теэд, сэхынь хэлэхэдэ, «шал» һогтуу байба.
Минии эхэ, хүгшэн эжы хоёрой гайхашаһан асуудалнуудта эсэгэмни сэдьхэлээ доһолонги, теэд богонёор харюу үгэбэ: «Энэ дуу дуулажа байгаа!». Эрэмдэг бэетэй залуу сэрэгшые нойтон аршуулаар оролдосотойгоор үрэжэ, орон дээрэ хэбтүүлбэ.
Энэ үеэр, сэрэгэй алба хаагшад солдадай нэрэ обог элирүүлхэ һанаатай, үргэбшыень неэгээд, шалгажа байтараа, бүрин ехээр сошордоод абаба: хоёр хүлгүй сержант дайшалхы аяар табан орденоор шагнагдаһан, тэрээнһээ амяараа Ленинэй орден улаан коробка соо хээтэй байба.
Фронтовигай нэрэ обогынь - Авдеев Николай Павлович.
Орденуудай дунда бэшэг хэбтэбэ. Хэдэ хэды дахин бажуугдаһан, дахин сэхэлэгдэһэн саарһан гэжэ элеэр харагдана. Шурочка гэжэ нэрэтэй дуратай басаганиинь бэшэһэн байгаа: хэрбээ солдадай нэгэ хүлтэй байгаа болболнь, сэрэгэй эмнэлгын газарта хүрэжэ ерэхэ һэм гэжэ. Харин мүлхёошэн намда, залуу, сэбэр һайхан басаганда, орой хэрэггүй. Эгээс тиигээд басаган бэшээ - «мүлхёошэн!».
*****
Энэ болбол Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай дүүрэһээр 70 жэлэй ойн баярай үмэнэ бэшэгдэһэн зураглал. Хурамхаанай аймагай Уланхаанай дунда һургуулиин тэрэ үедэ 11-хи ангиин шаби байһан, гайхамшагта сэрэгшын гуша басаган Сэсэгма Чойропова үбгэн эсэгынгээ хуби заяан тухай бэшэһэн зүйлынь уншажа боломоор («Буряад үнэн», № 15, 2015 оной апрелиин 22):
«Хүгшэн абымни аба Чойропов Ринчин Цыденович дайнай һүүлээр аяар 2 жэл боложо, гэртээ хүрэһэн юм. Ушарынь ехэ хайратай, нулимсагүй шагнажа шададаггүйб.
Мориной артиллеридэ алба хэһэн, 1943 ондо нэгэ добтолгын үедэ манай элинсэг эсэгэ ехээр шархатаһан юм. Бомбын тэһэрэлгэ доро орожо, хоёр хүлгүй болошоһон байгаа. Госпитальдо 2 жэл соо бэеэ аргалжа хэбтэхэдээ, гэртээ бэшэг бэшэжэ шадаагүй. Хоёр хүлгүй болоһон би хэндэшье хэрэггүйб гэжэ һанаһан байгаа ха юм.
Госпитальһоо гараад, станциһаа станцида, вокзал дээгүүр модон тележкэ оложо һуугаад, гуйраншалжа ябадаг байгаа.
Иигэжэ удаан ябаһаар, нэгэ зориг оложо, гэртэхиндээ бэшэг бэшэжэрхиһэн юм. «Ши мандаа хэрэгтэйш, түргэн гэртээ бусыш...» гэһэн харюу зүрхэ сэдьхэлыень урбуулжархиһан юм. Гэртээ бусаха найдалынь үшөө байгаа ха юм. Нютагайнь татаса, гэр бүлынь хүлеэлгэ ехэ байжа, хүлгүйшье һаа, гэр бүлэтэеэ одоошье нэгэдэһэн юм. Тэдэнэрэй удаан хүлеэгдэһэн уулзалгын баяр үгөөр хэлэгдэшэгүй юм ааб даа.
Нютагаймнай хүбүүнэй басаган Сэндэн гэжэ нэрэтэй байгаа. Шарахан Шурочкада ороходоо, хани нүхэрөө дайнда үдэшөөд, уйлан, уйдхарта абтаашье һаа, залуу хүбүүгээ этигэлтэй, найдамтай хүлеэгээд байгаа ха юм. Дайнай хүндэ жэлнүүдтэ бэеэ шанга барин, хамтын ажалда хам оролсоһон юм.
Иимэ түүхэ байгаал даа…
*****
Аза жаргалтай түгэсхэлнүүд - гансал онтохон соо гэлсэгшэ бэлэй гү, харин бидэнэй урда мүнөө үльгэр бэшэ, юрын лэ ажамидарал харагдаа ха юм. Гэбэшье, аза жаргалтай түгэсхэл хоёр ушарнуудта хоюуландань тохёолдоод байба. Баярламаар түгэсхэлынь юун бэ гэхэдэ, уур сухал, хархис байдалда ороһон ниигэмдэ үнэн байдалай, ёһо сурталай, сэдьхэлэй дулаан, хайра дуранай илалтын байгуулалтада гэнтэ бидэ хүрэжэ ерэбэбди. Үнгэрһэн сэрэгэй үедэ хүнэй зүрхэн бүдүүлиг хатуу болоо ха юм даа, хубиин табисуураар асарагдаһан һайн һайханиие хүлеэн абаха шадабари алдагдаа. Олон хүнүүд өөрыгөө огторгойн бурхад, түрэл орон, улас түрэдөө орхигдоһон мэтэ һанагдаа бшуу. Дайн дажарай хойно - ядарал, үлдэхэ саг, эмхи гуримгүй байдал ерээ ха юм...
1947 онһоо эрэмдэг бэетэй хүнүүд (олон лэ байгаа ха юм даа) хотын гудамжануудаар үсөөн боложо эхилээ гэжэ мэдэгдээд байгаа, гаргүй болон хүлгүй зон баран бүри үгы шахуу болоһон юм. Хүнүүд уурлан һагад шэбэнэлдэдэг болоо: эрэмдэг бэетэйшүүлые харанхы һүниин сагта хайшаншьеб даа нэгэ газарта абаашана гэжэ.
Николай Авдеевэй бусад зоной уй гашуудал энэрхэ һайхан сэдьхэлтэй хүнтэй уулзаһаниинь ямар азтай юм бэ. Тэрэ ябажа шадахагүй эрэмдэг бэетэйе түмэр харгын буудал дээрэһээ абаад, хүнэй зэргэ хэлбэртэ оруулжа, хотын Офицернуудай танхимда ажалшан болгожо абхуулаа.
Нэгэтэ иимэ һонин ушар болоо. Маршал Георгий Константинович Жуков шалгалтын ямаршьеб нэгэ хэрэгээр командировкада ябатараа, энэ хотодо бүхэли үдэр зогсоһон байна. Тиихэдээ, концертын үеэр Авдеевай абъяастай дуулахыень гайхажа шагнаа. Маршал өөрөө баян хуур дээрэ наадаха дуратай юм һэн. Концертын һүүлдэ тэрэ арадай дуунуудые гүйсэдхэгшэ һайхан хоолойтой зүжэгшэнтэй уулзаба.
Үглөөдэрынь Николай Авдеевые сэрэгэй түб-байрада абаашажа, тэндэнь баярай оршон байдалда субад һайхан үнгэтэй аккордеон гартань барюулба. Хамагһаа шухалань юуб гэхэдэ - шэнэ баригдажа байһан гэртэ нэгэ комнатын ордер бэшэжэ үгэбэ. Комнатань баһал томо, үзэсхэлэнтэй, үргэн сонхотой, ялалзама паркет шалтай байба.
Николай Авдеев хүгжэмэй һургуули дүүргээ, наһанайнгаа эсэс хүрэтэр Соёлой ордоной даргаар ажаллаһан. Хоёр эхир хүбүүдтэй болоһон, хожомынь тэдэнь һайн эмшэд ябаа.
*****
Залуу фронтовик хүбүүнэй тэнхээ шадалыень һэргээхэ хэрэгтэ Хурамхаанай аймагай Дэрээн нютагаймнай зон, хамагһаа түрүүн гэр бүлэнь туһалһан. Ринчин Цыденовичта (морин сэрэгтэ алба хэһэн «кавалерист») колхознь адуунай ажахы эрхилхыень даалгаа. Хүдөө ажахын үзэсхэлэндэ, спортын урилдаанда моридые бэлдэхэ ажалда илангаяа дуратай байгаа.
Дондоп-Цырен, Чимит-Цырен, Дашдай (Даши) гурбан хүбүүдэйнь мори урилдаанда оролсон, хүдөөгэй Сурхарбаануудта илагшад болоод гарадагыень би ходо һанажа ябадагби. Гэр бүлэдөө хамагһаа отхониинь - Сэсэгма Ринчиновна Чойропова (Николаева) басаганиинь бүхэли наһандаа һургуулида математикын хэшээл заадаг байгаа. Улаан армиин морин сэрэгшын ашанар, зээнэр, гушанар олон боложол байдаг…
Цыренжаб Чойропов.
Буряад хэлэеэ һэргээн, хүгжөөе!
«Намайгаа хүлеэгээд байгаарай, би эрьен ерэхэб, бүхы үхэлнүүдые дабан».
«Илалтыемнай бидэнһээ абажа шадахагүй» гэһэн нэгэ туужа би нэгэтэ сэдьхэлээ хүдэлгэн уншаа һэм. (Людмила Викторовна Толкишевскаягай дурсамжануудһаа). Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда хабаадагша ахамад офицерэй басаган, юрын лэ ород эхэнэрэй хөөрөөн.
Тиигээд, нюдэнүүдэймни урда нэгэ үзэгдэл гансата бии болоод орхёо - хүндөөр шархатаһанай хойно хоёр хүлнүүдээ алдаад, сэрэгэй эсэстэ хаягдажа байһан нютагаймни нэгэ хүн.
Хоёр адлишүү түүхэ. Зай гэжэ, хойно хойноһоонь хөөрөөд туршаһуу.
Автор бэшэнэ: «…Дайнай хойно манай гэр бүлэ байлдаануудта ехээр нэрбэгдэһэн Украинын нэлэнхы дайдаар хоёр жэл тухай иишэ-тиишээ зөөгөө, юундэб гэхэдэ, эсэгымни сэрэгэй албан немцүүдэй һандаргаһан аэродромуудые шэнээр һэргээхэ ажал хээ. Ямар бэ даа нэгэ станцида эсэгэмни халуун уһа абаха һанаатай домботоёо вагонһоо доро бууһан аад, найза нүхэртэйгөө хоёр хүлнүүдгүй нэгэ сэрэгшые абан, гэдэргээ бусаба гээшэ. Хойноһоонь, сэрэгшын үргэбшэ мүн баһа хүгжэмэй хуушан нэгэ баян оруулсаба. Солдадай хоёр хүлнүүдынь аяар дээгүүр, үйрмэгээрээ, абтаһан байба. Тэрэ өөрөө залуухан, сэбэр шарайтайгаар харагдаа, теэд, сэхынь хэлэхэдэ, «шал» һогтуу байба.
Минии эхэ, хүгшэн эжы хоёрой гайхашаһан асуудалнуудта эсэгэмни сэдьхэлээ доһолонги, теэд богонёор харюу үгэбэ: «Энэ дуу дуулажа байгаа!». Эрэмдэг бэетэй залуу сэрэгшые нойтон аршуулаар оролдосотойгоор үрэжэ, орон дээрэ хэбтүүлбэ.
Энэ үеэр, сэрэгэй алба хаагшад солдадай нэрэ обог элирүүлхэ һанаатай, үргэбшыень неэгээд, шалгажа байтараа, бүрин ехээр сошордоод абаба: хоёр хүлгүй сержант дайшалхы аяар табан орденоор шагнагдаһан, тэрээнһээ амяараа Ленинэй орден улаан коробка соо хээтэй байба.
Фронтовигай нэрэ обогынь - Авдеев Николай Павлович.
Орденуудай дунда бэшэг хэбтэбэ. Хэдэ хэды дахин бажуугдаһан, дахин сэхэлэгдэһэн саарһан гэжэ элеэр харагдана. Шурочка гэжэ нэрэтэй дуратай басаганиинь бэшэһэн байгаа: хэрбээ солдадай нэгэ хүлтэй байгаа болболнь, сэрэгэй эмнэлгын газарта хүрэжэ ерэхэ һэм гэжэ. Харин мүлхёошэн намда, залуу, сэбэр һайхан басаганда, орой хэрэггүй. Эгээс тиигээд басаган бэшээ - «мүлхёошэн!».
*****
Энэ болбол Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай дүүрэһээр 70 жэлэй ойн баярай үмэнэ бэшэгдэһэн зураглал. Хурамхаанай аймагай Уланхаанай дунда һургуулиин тэрэ үедэ 11-хи ангиин шаби байһан, гайхамшагта сэрэгшын гуша басаган Сэсэгма Чойропова үбгэн эсэгынгээ хуби заяан тухай бэшэһэн зүйлынь уншажа боломоор («Буряад үнэн», № 15, 2015 оной апрелиин 22):
«Хүгшэн абымни аба Чойропов Ринчин Цыденович дайнай һүүлээр аяар 2 жэл боложо, гэртээ хүрэһэн юм. Ушарынь ехэ хайратай, нулимсагүй шагнажа шададаггүйб.
Мориной артиллеридэ алба хэһэн, 1943 ондо нэгэ добтолгын үедэ манай элинсэг эсэгэ ехээр шархатаһан юм. Бомбын тэһэрэлгэ доро орожо, хоёр хүлгүй болошоһон байгаа. Госпитальдо 2 жэл соо бэеэ аргалжа хэбтэхэдээ, гэртээ бэшэг бэшэжэ шадаагүй. Хоёр хүлгүй болоһон би хэндэшье хэрэггүйб гэжэ һанаһан байгаа ха юм.
Госпитальһоо гараад, станциһаа станцида, вокзал дээгүүр модон тележкэ оложо һуугаад, гуйраншалжа ябадаг байгаа.
Иигэжэ удаан ябаһаар, нэгэ зориг оложо, гэртэхиндээ бэшэг бэшэжэрхиһэн юм. «Ши мандаа хэрэгтэйш, түргэн гэртээ бусыш...» гэһэн харюу зүрхэ сэдьхэлыень урбуулжархиһан юм. Гэртээ бусаха найдалынь үшөө байгаа ха юм. Нютагайнь татаса, гэр бүлынь хүлеэлгэ ехэ байжа, хүлгүйшье һаа, гэр бүлэтэеэ одоошье нэгэдэһэн юм. Тэдэнэрэй удаан хүлеэгдэһэн уулзалгын баяр үгөөр хэлэгдэшэгүй юм ааб даа.
Нютагаймнай хүбүүнэй басаган Сэндэн гэжэ нэрэтэй байгаа. Шарахан Шурочкада ороходоо, хани нүхэрөө дайнда үдэшөөд, уйлан, уйдхарта абтаашье һаа, залуу хүбүүгээ этигэлтэй, найдамтай хүлеэгээд байгаа ха юм. Дайнай хүндэ жэлнүүдтэ бэеэ шанга барин, хамтын ажалда хам оролсоһон юм.
Иимэ түүхэ байгаал даа…
*****
Аза жаргалтай түгэсхэлнүүд - гансал онтохон соо гэлсэгшэ бэлэй гү, харин бидэнэй урда мүнөө үльгэр бэшэ, юрын лэ ажамидарал харагдаа ха юм. Гэбэшье, аза жаргалтай түгэсхэл хоёр ушарнуудта хоюуландань тохёолдоод байба. Баярламаар түгэсхэлынь юун бэ гэхэдэ, уур сухал, хархис байдалда ороһон ниигэмдэ үнэн байдалай, ёһо сурталай, сэдьхэлэй дулаан, хайра дуранай илалтын байгуулалтада гэнтэ бидэ хүрэжэ ерэбэбди. Үнгэрһэн сэрэгэй үедэ хүнэй зүрхэн бүдүүлиг хатуу болоо ха юм даа, хубиин табисуураар асарагдаһан һайн һайханиие хүлеэн абаха шадабари алдагдаа. Олон хүнүүд өөрыгөө огторгойн бурхад, түрэл орон, улас түрэдөө орхигдоһон мэтэ һанагдаа бшуу. Дайн дажарай хойно - ядарал, үлдэхэ саг, эмхи гуримгүй байдал ерээ ха юм...
1947 онһоо эрэмдэг бэетэй хүнүүд (олон лэ байгаа ха юм даа) хотын гудамжануудаар үсөөн боложо эхилээ гэжэ мэдэгдээд байгаа, гаргүй болон хүлгүй зон баран бүри үгы шахуу болоһон юм. Хүнүүд уурлан һагад шэбэнэлдэдэг болоо: эрэмдэг бэетэйшүүлые харанхы һүниин сагта хайшаншьеб даа нэгэ газарта абаашана гэжэ.
Николай Авдеевэй бусад зоной уй гашуудал энэрхэ һайхан сэдьхэлтэй хүнтэй уулзаһаниинь ямар азтай юм бэ. Тэрэ ябажа шадахагүй эрэмдэг бэетэйе түмэр харгын буудал дээрэһээ абаад, хүнэй зэргэ хэлбэртэ оруулжа, хотын Офицернуудай танхимда ажалшан болгожо абхуулаа.
Нэгэтэ иимэ һонин ушар болоо. Маршал Георгий Константинович Жуков шалгалтын ямаршьеб нэгэ хэрэгээр командировкада ябатараа, энэ хотодо бүхэли үдэр зогсоһон байна. Тиихэдээ, концертын үеэр Авдеевай абъяастай дуулахыень гайхажа шагнаа. Маршал өөрөө баян хуур дээрэ наадаха дуратай юм һэн. Концертын һүүлдэ тэрэ арадай дуунуудые гүйсэдхэгшэ һайхан хоолойтой зүжэгшэнтэй уулзаба.
Үглөөдэрынь Николай Авдеевые сэрэгэй түб-байрада абаашажа, тэндэнь баярай оршон байдалда субад һайхан үнгэтэй аккордеон гартань барюулба. Хамагһаа шухалань юуб гэхэдэ - шэнэ баригдажа байһан гэртэ нэгэ комнатын ордер бэшэжэ үгэбэ. Комнатань баһал томо, үзэсхэлэнтэй, үргэн сонхотой, ялалзама паркет шалтай байба.
Николай Авдеев хүгжэмэй һургуули дүүргээ, наһанайнгаа эсэс хүрэтэр Соёлой ордоной даргаар ажаллаһан. Хоёр эхир хүбүүдтэй болоһон, хожомынь тэдэнь һайн эмшэд ябаа.
*****
Залуу фронтовик хүбүүнэй тэнхээ шадалыень һэргээхэ хэрэгтэ Хурамхаанай аймагай Дэрээн нютагаймнай зон, хамагһаа түрүүн гэр бүлэнь туһалһан. Ринчин Цыденовичта (морин сэрэгтэ алба хэһэн «кавалерист») колхознь адуунай ажахы эрхилхыень даалгаа. Хүдөө ажахын үзэсхэлэндэ, спортын урилдаанда моридые бэлдэхэ ажалда илангаяа дуратай байгаа.
Дондоп-Цырен, Чимит-Цырен, Дашдай (Даши) гурбан хүбүүдэйнь мори урилдаанда оролсон, хүдөөгэй Сурхарбаануудта илагшад болоод гарадагыень би ходо һанажа ябадагби. Гэр бүлэдөө хамагһаа отхониинь - Сэсэгма Ринчиновна Чойропова (Николаева) басаганиинь бүхэли наһандаа һургуулида математикын хэшээл заадаг байгаа. Улаан армиин морин сэрэгшын ашанар, зээнэр, гушанар олон боложол байдаг…
Цыренжаб Чойропов.
1023