К 105-летию со дня смерти славного сына бурят-монгольского народа.
В декабре 2024 года исполняется круглая дата со дня трагической гибели Михаила Николаевича Богданова.
Думается, что не было высокообразованного человека уровня Михаила Богданова в истории бурят-монгольского народа. Он был многосторонним и одарённым интеллектуалом, обладавшим глубоким аналитическим умом учёного европейского, западнического, направления.
Закончив иркутскую гимназию, поехал получить образование в самые известные научные центры России того времени - Томск, Казань и Санкт-Петербург. Продолжил обучение в Берлинском и Цюрихском университетах. За время учёбы Богданов овладел тремя классическими европейскими языками - английским, немецким, французским.
Получив таким образом солидную академическую подготовку, Богданов занялся научной деятельностью. Сферой его исследовательских интересов были история, экономика, этнография, право, землепользование сибирских и других народов России. Он положил начало такой научной дисциплины, как историческое бурятоведение. За время занятия наукой он написал более 50 научных трудов. Многие из них до сих представляют интерес для историков и этнографов.
В переломный исторический момент Российской империи, в 1917 году, Михаил Богданов стоял у истоков бурятской государственности и автономии. Его проект национального самоопределения бурятского народа был утверждён на Первом общенациональном съезде бурят-монголов 23-26 апреля 1917 года в Чите.
… Да, среди окружающих он слывёт интеллектуалом, фигурой, выступающей из ряда обычных политиков. И всё равно, я думаю, он войдёт в историю как выдающийся интеллектуал и политический деятель, а две такие доблести очень редко объединяются в одном лице.
Михаил Николаевич Богданов прожил всего лишь чуть более 40 лет. Иногда приходится думать, что бы он сделал для бурят-монгольского этноса, если удалось дожить хотя бы до 60-ти лет (1938 г.)?
На снимке: М.Н. Богданов.
Цыренжаб Чойропов.
*****
Буряад хэлэеэ һэргээн, хүгжөөе!
Предлагаем вниманию читателей текст о жизни и деятельности М.Н. Богданова, переведённый на родной диалект булагатских бурят её боханской землячкой, социально активным мастером пера Булгитой Ивановной Халматовой-Урбаевой.
Буряад үндэһэтэ хүдэлгөөнэй ударидагшын мүнхэрһөөр 105 ел үнгэрхэнь.
«Ямар оюун ухаанай гэрэл унтарааб даа!
Ямар зүрхэн сээжэдээ сохилхоо болёоб даа!».
Михаил Николаевич Богданов ХХ-хи зуун ели захалха үеэр илгаран гараhан буряад үндэhэ яhатанай сүлөөлэлтын түлөө оролдоһон, хүдмэри ябуулһан хүн.
1878-хи елдэ Эрхүүгэй губерниин Идинскын ведомствэдэ (мүнөө Боханой аймаг) Укыр гэжэ айлда түрэһэн гараһан. Эрхүү городой училищидэ hураа.
«Һая hуража захалхадаа, мангад хүүртэ ядалдадаг байгааб. Юун гэжэ шэбшэнэби, юун гэжэ хэлэхэбиб, хуу бодолоо ойлгуулжа хэлэхэ аргабой байгааб. Бага багаар дадажа, мангад хэлэн саашаа намда ойро болоо, тиигээд үнидаhан гэртэй бой байжа ерэхэдэй гайхаа hэм - буряад хүүрнүүдэй нэгэ заа алдааб, мартааб… Һүүлдэн хажуу тээhэй hонирхон нэгэ шэнжэлэгшэдэ адли, эхэ хэлэеэ hэргээн бодхожо байхын ябалгые ажаглан харагша hэм», - гэжэ hүүлдэн училищидэ hуража байhанаа hанахадаа, Михаил Николаевич хэлэдэг байгаа.
Һүүлдэн олон институт, университет дүүргэбэ, hураба... Урид Казанска багшанарай институт, тэрэнэй хошой Томскын университет, Санкт-Петербургын, Берлинэй, Цюрихскэ университедүүдтэ һураа. Аргаахан, абяа анирбой швейцариин городто тэрэ научно хүдмэриёо хэхэдэн ехэ hайн байгаа. Мүнгэниин барагдаад, гэр тээшэй хариха-тэхэрхэ болоом теэ. Гэртэhэйн мүнгэ хүлеэхээр бэшэ байгаадой.
«Студент байхадаа газар дэлхэй эрьеhэниинь, Россиин, Европын ямарханшье профессорнүүдээр, уран зохёолшодоор, залуушуулаар, мэтишки арад зоноор танилдаhан, ушаржа хүүр хэлсэhэниин hүүлдэ ехэ туhатай байгаа», - гэжэ профессор Н.Н. Козьмин бэшээ. Энэ профессор 1926-хи елдэ М.Н. Богдановай «Очерки истории Бурят-Монгольского народа» гэhэн ном гаргаа. «Предислови» соон эдэ үгэнүүди оруулһан байна. Саашан Козьмин бэшэнэ: «М.Н. Богданов олон хүнүүд соо бой болжо, төөрэжэ-түнжэ, хэрэгтэ хэрэгбой хүүрэй эдьхүүргэ боложо ябаабойл даа. Өөрынгөө «нюур-шарайтай», программатай, зорилготой байhан хүн».
Түрэл арад тухайгаа холоhоо захалан - hуудал байдалын бэшхэ hанааатай байгаа. Энэ хэрэгтэ олон номуудые хаа-хаанаhаа суглуулан, ехэ баян библиотекэ болгоо. Оло дасин Москва, Петербургда ошходоо, тэндэси библиотекэ соо үнидаhан hуужа, зузаан тетрадь дээрэ ехэ hайханаар hонирхохоор олон юумэ бэшэжэ абадаг байгаа. Эрдэмтэни хэлэхээр, М.Н. Богданов хадаа буряадуудай түүхэ шэнжэлгын үндэhэ табигша, баабой олон научно хүдмэриин автор болнол даа. Ехэ hурагта-суута сибириин публицист, общественнэ хүдмэри ябуулагша хүн гэжэ элирээ. Гансашки буряадуудай асуудалаар hонирхожо байгаа бэшэ. Сибириин, Россиин, бүхы дэлхэйншье асуудалаар hонирхожо, ехэ шанга научно статьянуудые бэшэжэ гаргаhан hурагтай.
М.Н. Богдановай хуби заяаниин ХIХ-хи зуун елнууды дууhарха - ХХ зуун елнууды захалха тээшэ буряадайнгаа түлөө хэhэн хүндэ-хүшэр хүдмэритэй холбоотойл даа.
Иимэ hураг суута хүнэй нэрэ-солон 1980-хи ел болсоро хорюуртай байгаа. Энэ елнүүдhэй
хойшо нэрыень дурдажа, дуугаржа захалаам теэ.
Үндэр ехэ hургаартай хүн, олон хариин - Европын, зүүн захыншье - хэлэ мэдэдэг байгаа. Россииншье, харииншье олон университедые дүүргэhэн гээд дабтая. Эрдэмтэн, олон фундаментальна научна хүдмэринүүдэй автор гээшэ. Яhала олон зуута статьянуудые, очеркнудые, заметкэнүүдые ямарханшье темэ дайран, газетэдэ, журналнуудта бэшэжэ гаргаhан. Ехэ шадмар организатор, общественнэ хүдмэри ябуулагша, Всероссийскэ Учредительнэ суглаанай депутат байгаа. Бүхы Сибирь, Забайкали худараар өөhэни хэлhэн хүүриин, hанамжын, hанал бодолын тооложо, тоодо абажа байhан hурагтай.
Түрүүшын Буряад автономи тухай проектын автор. Энэ проект хэхын түлөө хүды хабаяа, ухаа шадалаа гаргааб даа - теоретическэ, практическа асуудалнуудай талаар. Ехэ хүдмэри хээл даа. Тиигээд өөhэрөө Буряад автономиин бии болохые хараабой байшоодой. Юум болооб гэхэдэ, сагаантани атаман Григорий Семёновой бандидуудта буудуулан алагдаа.
Эрдэмтэн-историк Т.М. Михайлов иижэ бэшээ: «М.Н. Богданов ехын ехэ олониитын ажал ябуулагша, эмхидхэлэй талаар бэрхэ хүн байгаа. Оролдосотойгоор хүдмэрёо ябуулhан. Яhала шадмар организатор, революционер буряад арадайнгаа түлөө ехэ юумэ бүтээhэн. Хаагуур-яагуур, холын тииргэнээр ябажа, һургаалитай олон зоноор, ургажа байhан «улаан бургааhадааршье» золголдожо, юундэ иижэ таhаржа, хожомдожо, гээгдэжэ байхымта гэһэн ойлгууламжын хүдмэри хэжэ байгаа. Муу hайень залхаар хэлжэ, саашаа хайшан гэхэб, яагаа хадатнай hайн, муу байхаб гэжэ шадмараар хэлдэг хүн ябаа.
Үнинэй ниислэл хотодошье, хүдэлhэн, hууhаншье газараариин хүшөө, памятник, мемориальна доска табиха, тогтоохо, нэрэ-солын мүнхэжүүлхэ байгаа даа. Баһа бэшэhэн юумануудынь суглуулбари хэжэ, номууды гаргаха хэрэгтэй».
Михаил Николаевич Богдановай биографи яhалхан hайн омогорхохоор жэшээл даа. Мүнөөни үеын политигуудтэшье хэрэглэхээрш теэ. Өөрынгөө эсэгэ, эхэ орондо хайшан гэжэ туhа хэжэ ябхаб гэхэдэн - хэрэгтэй...
«Нютаг хэлэн» сониной редакцида текст бэлдэгдээ. Булгита Халматова-Урбаева буряад хэлэнэй булагад аялгын оршондо саашань оруулаа.
В декабре 2024 года исполняется круглая дата со дня трагической гибели Михаила Николаевича Богданова.
Думается, что не было высокообразованного человека уровня Михаила Богданова в истории бурят-монгольского народа. Он был многосторонним и одарённым интеллектуалом, обладавшим глубоким аналитическим умом учёного европейского, западнического, направления.
Закончив иркутскую гимназию, поехал получить образование в самые известные научные центры России того времени - Томск, Казань и Санкт-Петербург. Продолжил обучение в Берлинском и Цюрихском университетах. За время учёбы Богданов овладел тремя классическими европейскими языками - английским, немецким, французским.
Получив таким образом солидную академическую подготовку, Богданов занялся научной деятельностью. Сферой его исследовательских интересов были история, экономика, этнография, право, землепользование сибирских и других народов России. Он положил начало такой научной дисциплины, как историческое бурятоведение. За время занятия наукой он написал более 50 научных трудов. Многие из них до сих представляют интерес для историков и этнографов.
В переломный исторический момент Российской империи, в 1917 году, Михаил Богданов стоял у истоков бурятской государственности и автономии. Его проект национального самоопределения бурятского народа был утверждён на Первом общенациональном съезде бурят-монголов 23-26 апреля 1917 года в Чите.
… Да, среди окружающих он слывёт интеллектуалом, фигурой, выступающей из ряда обычных политиков. И всё равно, я думаю, он войдёт в историю как выдающийся интеллектуал и политический деятель, а две такие доблести очень редко объединяются в одном лице.
Михаил Николаевич Богданов прожил всего лишь чуть более 40 лет. Иногда приходится думать, что бы он сделал для бурят-монгольского этноса, если удалось дожить хотя бы до 60-ти лет (1938 г.)?
На снимке: М.Н. Богданов.
Цыренжаб Чойропов.
*****
Буряад хэлэеэ һэргээн, хүгжөөе!
Предлагаем вниманию читателей текст о жизни и деятельности М.Н. Богданова, переведённый на родной диалект булагатских бурят её боханской землячкой, социально активным мастером пера Булгитой Ивановной Халматовой-Урбаевой.
Буряад үндэһэтэ хүдэлгөөнэй ударидагшын мүнхэрһөөр 105 ел үнгэрхэнь.
«Ямар оюун ухаанай гэрэл унтарааб даа!
Ямар зүрхэн сээжэдээ сохилхоо болёоб даа!».
Михаил Николаевич Богданов ХХ-хи зуун ели захалха үеэр илгаран гараhан буряад үндэhэ яhатанай сүлөөлэлтын түлөө оролдоһон, хүдмэри ябуулһан хүн.
1878-хи елдэ Эрхүүгэй губерниин Идинскын ведомствэдэ (мүнөө Боханой аймаг) Укыр гэжэ айлда түрэһэн гараһан. Эрхүү городой училищидэ hураа.
«Һая hуража захалхадаа, мангад хүүртэ ядалдадаг байгааб. Юун гэжэ шэбшэнэби, юун гэжэ хэлэхэбиб, хуу бодолоо ойлгуулжа хэлэхэ аргабой байгааб. Бага багаар дадажа, мангад хэлэн саашаа намда ойро болоо, тиигээд үнидаhан гэртэй бой байжа ерэхэдэй гайхаа hэм - буряад хүүрнүүдэй нэгэ заа алдааб, мартааб… Һүүлдэн хажуу тээhэй hонирхон нэгэ шэнжэлэгшэдэ адли, эхэ хэлэеэ hэргээн бодхожо байхын ябалгые ажаглан харагша hэм», - гэжэ hүүлдэн училищидэ hуража байhанаа hанахадаа, Михаил Николаевич хэлэдэг байгаа.
Һүүлдэн олон институт, университет дүүргэбэ, hураба... Урид Казанска багшанарай институт, тэрэнэй хошой Томскын университет, Санкт-Петербургын, Берлинэй, Цюрихскэ университедүүдтэ һураа. Аргаахан, абяа анирбой швейцариин городто тэрэ научно хүдмэриёо хэхэдэн ехэ hайн байгаа. Мүнгэниин барагдаад, гэр тээшэй хариха-тэхэрхэ болоом теэ. Гэртэhэйн мүнгэ хүлеэхээр бэшэ байгаадой.
«Студент байхадаа газар дэлхэй эрьеhэниинь, Россиин, Европын ямарханшье профессорнүүдээр, уран зохёолшодоор, залуушуулаар, мэтишки арад зоноор танилдаhан, ушаржа хүүр хэлсэhэниин hүүлдэ ехэ туhатай байгаа», - гэжэ профессор Н.Н. Козьмин бэшээ. Энэ профессор 1926-хи елдэ М.Н. Богдановай «Очерки истории Бурят-Монгольского народа» гэhэн ном гаргаа. «Предислови» соон эдэ үгэнүүди оруулһан байна. Саашан Козьмин бэшэнэ: «М.Н. Богданов олон хүнүүд соо бой болжо, төөрэжэ-түнжэ, хэрэгтэ хэрэгбой хүүрэй эдьхүүргэ боложо ябаабойл даа. Өөрынгөө «нюур-шарайтай», программатай, зорилготой байhан хүн».
Түрэл арад тухайгаа холоhоо захалан - hуудал байдалын бэшхэ hанааатай байгаа. Энэ хэрэгтэ олон номуудые хаа-хаанаhаа суглуулан, ехэ баян библиотекэ болгоо. Оло дасин Москва, Петербургда ошходоо, тэндэси библиотекэ соо үнидаhан hуужа, зузаан тетрадь дээрэ ехэ hайханаар hонирхохоор олон юумэ бэшэжэ абадаг байгаа. Эрдэмтэни хэлэхээр, М.Н. Богданов хадаа буряадуудай түүхэ шэнжэлгын үндэhэ табигша, баабой олон научно хүдмэриин автор болнол даа. Ехэ hурагта-суута сибириин публицист, общественнэ хүдмэри ябуулагша хүн гэжэ элирээ. Гансашки буряадуудай асуудалаар hонирхожо байгаа бэшэ. Сибириин, Россиин, бүхы дэлхэйншье асуудалаар hонирхожо, ехэ шанга научно статьянуудые бэшэжэ гаргаhан hурагтай.
М.Н. Богдановай хуби заяаниин ХIХ-хи зуун елнууды дууhарха - ХХ зуун елнууды захалха тээшэ буряадайнгаа түлөө хэhэн хүндэ-хүшэр хүдмэритэй холбоотойл даа.
Иимэ hураг суута хүнэй нэрэ-солон 1980-хи ел болсоро хорюуртай байгаа. Энэ елнүүдhэй
хойшо нэрыень дурдажа, дуугаржа захалаам теэ.
Үндэр ехэ hургаартай хүн, олон хариин - Европын, зүүн захыншье - хэлэ мэдэдэг байгаа. Россииншье, харииншье олон университедые дүүргэhэн гээд дабтая. Эрдэмтэн, олон фундаментальна научна хүдмэринүүдэй автор гээшэ. Яhала олон зуута статьянуудые, очеркнудые, заметкэнүүдые ямарханшье темэ дайран, газетэдэ, журналнуудта бэшэжэ гаргаhан. Ехэ шадмар организатор, общественнэ хүдмэри ябуулагша, Всероссийскэ Учредительнэ суглаанай депутат байгаа. Бүхы Сибирь, Забайкали худараар өөhэни хэлhэн хүүриин, hанамжын, hанал бодолын тооложо, тоодо абажа байhан hурагтай.
Түрүүшын Буряад автономи тухай проектын автор. Энэ проект хэхын түлөө хүды хабаяа, ухаа шадалаа гаргааб даа - теоретическэ, практическа асуудалнуудай талаар. Ехэ хүдмэри хээл даа. Тиигээд өөhэрөө Буряад автономиин бии болохые хараабой байшоодой. Юум болооб гэхэдэ, сагаантани атаман Григорий Семёновой бандидуудта буудуулан алагдаа.
Эрдэмтэн-историк Т.М. Михайлов иижэ бэшээ: «М.Н. Богданов ехын ехэ олониитын ажал ябуулагша, эмхидхэлэй талаар бэрхэ хүн байгаа. Оролдосотойгоор хүдмэрёо ябуулhан. Яhала шадмар организатор, революционер буряад арадайнгаа түлөө ехэ юумэ бүтээhэн. Хаагуур-яагуур, холын тииргэнээр ябажа, һургаалитай олон зоноор, ургажа байhан «улаан бургааhадааршье» золголдожо, юундэ иижэ таhаржа, хожомдожо, гээгдэжэ байхымта гэһэн ойлгууламжын хүдмэри хэжэ байгаа. Муу hайень залхаар хэлжэ, саашаа хайшан гэхэб, яагаа хадатнай hайн, муу байхаб гэжэ шадмараар хэлдэг хүн ябаа.
Үнинэй ниислэл хотодошье, хүдэлhэн, hууhаншье газараариин хүшөө, памятник, мемориальна доска табиха, тогтоохо, нэрэ-солын мүнхэжүүлхэ байгаа даа. Баһа бэшэhэн юумануудынь суглуулбари хэжэ, номууды гаргаха хэрэгтэй».
Михаил Николаевич Богдановай биографи яhалхан hайн омогорхохоор жэшээл даа. Мүнөөни үеын политигуудтэшье хэрэглэхээрш теэ. Өөрынгөө эсэгэ, эхэ орондо хайшан гэжэ туhа хэжэ ябхаб гэхэдэн - хэрэгтэй...
«Нютаг хэлэн» сониной редакцида текст бэлдэгдээ. Булгита Халматова-Урбаева буряад хэлэнэй булагад аялгын оршондо саашань оруулаа.
1470