Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай дүүрэһээр 80 жэлэй ойн үдэрые угтуулан.
Хурамхаанай аймагай мэдээжэ багшын гэрэлтэ дурасхаалда зорюулагдана. Жигжидма Батуевна Мунгуновагай (1937-2021) наһа барахаһаа урид өөрынь бэшэһэн бүтээлнүүд.
Хоёрдохи зураглалнууд.
Дайнай үеын үхибүүд.
Дайнда шатуулаад абаhан бага наhан.
Зуһаландаа (нажаржаанда, заямхада).
Мани бага наһан дайн соогуур, дайни хойто хүшэр жэлнүүдтэ үнгэраан байна. Биди, Ширеторова Дарима бодогоор, заямха дээрэ ехэ болаан байнабдь. Эхэнүүднай дояркануудаар хүдэлэгшаан. Үбэлдөө Хүшэгээртэ, нажартаа Хуллагта зуһаландаа байдаг байгаабдь.
Таба-ёргоотойдоо Дариматяа тугаша манахаш. Үнеэдээ һаахадань, үүр-хираанаар бодчо, тугаша гаргажа үхэш. Хүл нюшэгөөр ябхадаш, тугад хүлыш хүдии гэшхээбдаа, шуһани гартар. Аргалха эм хаанаан байхым?
Сатраа эдьхэ хэлеэма байхой. Хүрэнгөө тэһэртраа уугаад, тугадаа туж соогуур манхаш. Юундэб гэхдүү? Хүдөөдэ нэгэш ногоон үгэй, хуу хатаан тала. Ган елдэ Хуллагта ото түймэр болдог байгаа. 1943 онгой нажар баһаш ехэ түймэр болооблэй. Малгаашанбри бодходош, тойроод түймэр болжол байха, эхэнүүднай һүөөр орон дайдынгаа эзэдтэ мүргэжэл байха. Баһаш амаштай блэйдаа.
Сэрэгтэ ошожо ябхадаа, хүбүүд Хуллагта ябан мэндээ хэлхээ орходонь, эхэнүүднай тогоони архяар хүндэлхэ, машиндаа һуугаад, малгайнуудаа үргөөд, «баяртай» гэхдэнь, тэндэ байгаан хүнүүд, ехэтеэ-багатяа, хуу уйлалдахаш. Оло дахин иимэ хайратай юумэй хараад, мүнөөш болтор нюдниим урай байдаг. Хайран хүбүүд! Олонхинь гэдэргшээ ерээгүйл даа! Теэд, яахабштаа...
Эхэнүүдаан бэшэ ехэ хүнүүд үгэй, гансал пастух, Хүбүүсгэй дедушка, байгшаан. Баабайнуудаа оройдоош һандаггойбдь. аханууд-эгшэнүүднай нэгэш гэртэ байдаггой, ото үбүүһэндэ, уборкада, үбэлынь гэраан холо Ягдагта һурдаг байгаан.
*****
Үбэлдөө.
Сентябриин хуушаар үбүүни дүүрхэдэ, үбэлжөөндөө Хүшэгээр нүүгшаамдь. Олон малнууша (целэ фермэ) Баргажан мүрэ тамаржа ябхынь хараадаш, ямар гайхалтай һонин гээшэб! Мүнөөш нюдэнэйм урай фантастическэ фильм болжо байгаандли.
Доярканууд малаа байра (хотон, особенно телятнигаа) дулаалжа эхилхэ. Ябган тэргэн дээр Дарима бодгоор шабааһа зөөжэ асархаш, изиинүүд бүхы хаяануушынь шабаха, телятнигаа осоодьхиин белиихэ-угаахадан бүхэли үдэртөө эстраа ябалсхаш, саһани ортор хүл нюшэгөөр ябагшаамдь.
Декабрь-янвааряан тугад гаржа эхилхэ. Телятнигаа топииходонь, хахалаан түлеэ зөөжэ, галайнь түльхэш! Пожар болхойн түлөө галайнь харбуульдхаш: тэндэш дүүрэн үбүүһэн, солоомо хиим.
Үдчендөө үнеэдээ телятнигтаа хүхүүлээд, доярканууд хотондоо малаа уяжа, хюһар үнеэдээ һаажа орторонь, хахад һүнишни болхо. Дарима бодгоор һажтраа телятник соо байхаш, галайнь унтартар, зарьматалдаа тэндээ унтаад байхаш, тугадаар зэргэлээд.
*****
Хабартаа.
Аргааһаа баллажа, поли дээгүүр тараахадань, үрхэр дээрэ һуугаад, иишээ-тиишээ ябуулхаш. Аргааһа балладаг целэ агрегат байха, тэрнээ үрхэртэ хүлөөд ябуулхадань, дээрэн һуугаад, хатаан аргааһани тооһон соо тархяа эрьетэр үлөөр ябхаш.
Гэртээ оройдоо наадьжа һуугаанаа һаннагойб - хэни хэан наадамхай тиихэдэ байгаа гээбшдаа.
*****
Хамаг ажалаа үрэ - фронтдо!
Эхэнүүднай хара һүни болаан хойно бээжын гэрэлдэ сулхи, бээлэй нэхэжэ, дулаан дэгэлнүүшэ оёжо, фронт эльгээдэг байгаа. Үдэрынь оёхо-нэхэхэ саг хаанаан байхым? Электрическа свет тухай дуулжаш үзөөгой, лаампада керосин - хомор. Биди тэрэ нооһойнь угаажа, хатаажа, һубажа клубогууд болгхош.
Хонишо, үхэрэ арууһа нажартаа туж соо эрьюулгэ табяад элдэгшаан. Тархяа эрьгэтэр хоёр тээшээ ябажал байхаш. Юундэ туж сооб гэхэдүүг? Арууһа элдэхэ хорюуртай байгаа хиим. Ноёд штрафтадаг, нэгтэ арууһайнь буляажа абаадаан. Элдаан арууһаараа дулаан дэгэлнүүшэ оёжо, фронт эльгээгшаан. Тэрээни оёхынтлөө томаан шүрмүүһэн хэрэгтэй хиим, морни хилгааһатяар хамта. Шүрмүүһэйнь модон дээрэ табяад, алхаар сохижо зөөлэн болгхош.
Эдээни, дулаан хубсууһа, фронтодо эльгээгаанаатлөө Иосиф Сталинаан баярай бэшэг абаан байдаг. Энэ ехэ хэрэгтэ Дарима бодгоорой хубита бии гэжэ һандагабдь.
Мани иижэ ехэ болаани хэн мэдэхэб даа? Ёһодоо Дарима биди хоёр «Ветеран тыла» болхо байгаабдь. Энээни хойнаан мүнөө, 80 гараад, ябаха хүсэхэ тамирш үгэйл даа. Урда (урайни) ябаан ноёд хэмнай хэн гээшэб гэжэ илгажа, өөдэнь мэдүүлхэ ёһотой байгаа хиим.
*****
Ургасын огородто хэан ажал.
Уланхаанда огороошо бригада байгаан. Огороодто бүхы юумэй тарьдагшаан: картошко, турнепс, капуста, морковь гэхэ мэтэ. 3-4 классууд багаар һурхадаа нажартаа Ягдагаан Дээдэ Уланхаан хүртэр ябгаар (хүл нюшэгөөр) ошчо, бүхэль үдэртөө шатама наран доро үрмүүһэ түүхэш, уһалхаш...
Үлдөөд, гүзээнээ дүүртэр морковь, турнепс эдигшаамдь. Үдчендөө гэртээ ошходоо, нэг хүдэн морковь хормойдоо хээд ябтраа, бригадирта баригдхойнтлөө, гүүн ханааба соо хорголбобдь. Бригадир һом морёор хүссэ ерээд, дээрэмнай (то есть над канавой, где мы спрятались) кричит: «Ишь, какие хитрые! Больше не воруйте! Если это повторится, мы вас арестуем!» (среди нас были русские, татарки-подружки).
Тэрнаан хойшо биди нэгэш морковь хулуухаа боляамдь. Тэрэ сагта хуули (закон), зарьма ёһо заншалш ямар хатуу байгааб даа? Тиижэ үлдэжэ-эсэжэ ябхадаш, яажаш хайралдаггой байгымааб?
*****
Үбhэ хуряалгын үедэ.
Табадьхи классаан хойшо нажарбри үбүүндэ гаржа, һургуули болтор хүдэлэгшаамдь. Старша класста сентябряа ото хүдэлхэш, үбүүни дуудтар. Батуев Тарба Пинхузаевичайн бригадта Дариматяа золголджо, Намаада бухал татагшаамдь. Бороони орходо, ногоо гараар шабшаха гэжэ задани үгэгшаан.
Намаада олон заямханууд байгаа. Кажда заимхайн эльдин соо олон ехэнүүд сомоонууд боддог, хээрэшье сомоонууд дүүрэн байгшаан. Будаев Базархан Бальшинович, Степанов Цыдып хоёр сомоошод, амартагой шадмар-бэрхэ хүнүүд блэй! Бухалнууша асархатайш хамта өөдэнь ообордоод ха́йха, бидиш гүйдэл дундаа бухалнуудаа асархаш. Үрхэр дээрээ бодоод, хүбүүднай гүйлгэлдэхэдэнь, манайнь (маниинь), басагадайнь, үрхэд тэдээнээ хойнаан баһа гүйхэ.Унахаанаа айжа, һүйхэрэлдхэш. Үрхэраан унахаш морьнаан унаанаан бэри амаштай хиим.
Тээ ехэ болходош, бухал барюулха, нормонь ехэ зонтой адли! Нормоёо дүүргээгойдаа, ханын газеттэ («Молния» гэжэ) «чёрна списокто» орхош. Энээнаан ехэл айгшаамдь. Ямар ехэ «позор» гээшэб?! (по понятиям тех времён).
Бүхэль үдэртөө наран доро хүндэ хүдмэр хэхэдэш, бэеш ото нойтон байха. Бэеэ Баргажан соо угаагаад абхаш, үбүүн дээрэ бани гэжэ байдаггойнь гайхалтай!
Үдчэндөө телятник соо наар дээгүүр солоомо шэрдэг дороо дэлгээгээд, хабтайс унтхаш. Унтажа садаагой байхадамнай хара эртэ «Подъём!» гээд һүйхэрхэ. Тэндаан бодоод, 100-200 грамм хара хэлеэмэ, общиин котёлаан заб-забаан сай уугаад, баһал бүхэль үдэртөө «каторжна» хүдмэртээ гархаш.
Гэртаанаа асараан тоһо-зөөхойеыш байлгхой, ондоо хүнүүд хуу эдеэд байха. Хаанаш хадалгаха аргагой. Энээниим ажаглаад, Будайн Базархан хэлбэ: «Асаралдаа, минии сүүмхэ соо хэ» гэбэ. Тэрнаан хойшо хэнш дайрахаа боляан. Базар Бальшинович Будаев тухай «Буряад үнэн» газеттэ бэшаан байнам - «Узник концлагеря» гэжэ нэртэй статья ород хэлэн дээрэ.
Үбүүһээ дүүргэхэдэмнай ёдоохон соможо үгэгшаан (хүдэн бухал ордог байгиим, яһалхан үбүүн байгаа).
Ягдаг соогаан үбүүндэ би, Санжадма Аюшиева (Сандибаевна), Гарма, Мария, Лиза, Зина Митаповтан (Очировтан) нажарбри хүдэлэгшаамбдь, үшөө, конечно, Дарима Ширеторова.
*****
Эмнэлгын газарта яажа ороо бэлэйбдь?
Нэгтэ Санжадма бодгоор үрхэр дээрэ һуугаад, Ягдага улицээр больницайн хажуугаар яббабдь. Тэндэ эбдаан зонууша хүрэй түшээд байхынь хараад, биди хоёр хэлсэнэбдь: «Шамай эндэ оржо, хүдэн хоног соо эдэ зонуудлеэр каша эдижэ, сагаан простон дээр унтажа, амардагымайбдь».
Хүдэн хоног болоод, сентябриин 20-доор бригадир мани Пээгдээни тужа түлеэндэ үрхэр тэргээр эльгээбэ. Газарта хэбтаан нойтон моднууша түүжэ дүүрс тээгээд, Улганайн оломоор уһа руугша буубабдь. Эгээ гүүн газартань хүрээд, тэргэмнай түлеэтеэ гэдэргээ урбалдаба.
Биди хоёр хоолойдоо хүрмэ хүйтэн уһан соо ондоо тэргэ асаржа түлеэеэ тээтэрэмнай, 1,5 - 2 час болоо хадаа. Нүгөөдэрынь хоюулаа халууржа, «желанна» больницодоо ораан байхабдь.
Жигжидма Батуевна Мунгунова, 1937 оной, багшын ажалай ветеран, баргажанай диалект дээрэ бэшээ.
Хурамхаанай аймагай мэдээжэ багшын гэрэлтэ дурасхаалда зорюулагдана. Жигжидма Батуевна Мунгуновагай (1937-2021) наһа барахаһаа урид өөрынь бэшэһэн бүтээлнүүд.
Хоёрдохи зураглалнууд.
Дайнай үеын үхибүүд.
Дайнда шатуулаад абаhан бага наhан.
Зуһаландаа (нажаржаанда, заямхада).
Мани бага наһан дайн соогуур, дайни хойто хүшэр жэлнүүдтэ үнгэраан байна. Биди, Ширеторова Дарима бодогоор, заямха дээрэ ехэ болаан байнабдь. Эхэнүүднай дояркануудаар хүдэлэгшаан. Үбэлдөө Хүшэгээртэ, нажартаа Хуллагта зуһаландаа байдаг байгаабдь.
Таба-ёргоотойдоо Дариматяа тугаша манахаш. Үнеэдээ һаахадань, үүр-хираанаар бодчо, тугаша гаргажа үхэш. Хүл нюшэгөөр ябхадаш, тугад хүлыш хүдии гэшхээбдаа, шуһани гартар. Аргалха эм хаанаан байхым?
Сатраа эдьхэ хэлеэма байхой. Хүрэнгөө тэһэртраа уугаад, тугадаа туж соогуур манхаш. Юундэб гэхдүү? Хүдөөдэ нэгэш ногоон үгэй, хуу хатаан тала. Ган елдэ Хуллагта ото түймэр болдог байгаа. 1943 онгой нажар баһаш ехэ түймэр болооблэй. Малгаашанбри бодходош, тойроод түймэр болжол байха, эхэнүүднай һүөөр орон дайдынгаа эзэдтэ мүргэжэл байха. Баһаш амаштай блэйдаа.
Сэрэгтэ ошожо ябхадаа, хүбүүд Хуллагта ябан мэндээ хэлхээ орходонь, эхэнүүднай тогоони архяар хүндэлхэ, машиндаа һуугаад, малгайнуудаа үргөөд, «баяртай» гэхдэнь, тэндэ байгаан хүнүүд, ехэтеэ-багатяа, хуу уйлалдахаш. Оло дахин иимэ хайратай юумэй хараад, мүнөөш болтор нюдниим урай байдаг. Хайран хүбүүд! Олонхинь гэдэргшээ ерээгүйл даа! Теэд, яахабштаа...
Эхэнүүдаан бэшэ ехэ хүнүүд үгэй, гансал пастух, Хүбүүсгэй дедушка, байгшаан. Баабайнуудаа оройдоош һандаггойбдь. аханууд-эгшэнүүднай нэгэш гэртэ байдаггой, ото үбүүһэндэ, уборкада, үбэлынь гэраан холо Ягдагта һурдаг байгаан.
*****
Үбэлдөө.
Сентябриин хуушаар үбүүни дүүрхэдэ, үбэлжөөндөө Хүшэгээр нүүгшаамдь. Олон малнууша (целэ фермэ) Баргажан мүрэ тамаржа ябхынь хараадаш, ямар гайхалтай һонин гээшэб! Мүнөөш нюдэнэйм урай фантастическэ фильм болжо байгаандли.
Доярканууд малаа байра (хотон, особенно телятнигаа) дулаалжа эхилхэ. Ябган тэргэн дээр Дарима бодгоор шабааһа зөөжэ асархаш, изиинүүд бүхы хаяануушынь шабаха, телятнигаа осоодьхиин белиихэ-угаахадан бүхэли үдэртөө эстраа ябалсхаш, саһани ортор хүл нюшэгөөр ябагшаамдь.
Декабрь-янвааряан тугад гаржа эхилхэ. Телятнигаа топииходонь, хахалаан түлеэ зөөжэ, галайнь түльхэш! Пожар болхойн түлөө галайнь харбуульдхаш: тэндэш дүүрэн үбүүһэн, солоомо хиим.
Үдчендөө үнеэдээ телятнигтаа хүхүүлээд, доярканууд хотондоо малаа уяжа, хюһар үнеэдээ һаажа орторонь, хахад һүнишни болхо. Дарима бодгоор һажтраа телятник соо байхаш, галайнь унтартар, зарьматалдаа тэндээ унтаад байхаш, тугадаар зэргэлээд.
*****
Хабартаа.
Аргааһаа баллажа, поли дээгүүр тараахадань, үрхэр дээрэ һуугаад, иишээ-тиишээ ябуулхаш. Аргааһа балладаг целэ агрегат байха, тэрнээ үрхэртэ хүлөөд ябуулхадань, дээрэн һуугаад, хатаан аргааһани тооһон соо тархяа эрьетэр үлөөр ябхаш.
Гэртээ оройдоо наадьжа һуугаанаа һаннагойб - хэни хэан наадамхай тиихэдэ байгаа гээбшдаа.
*****
Хамаг ажалаа үрэ - фронтдо!
Эхэнүүднай хара һүни болаан хойно бээжын гэрэлдэ сулхи, бээлэй нэхэжэ, дулаан дэгэлнүүшэ оёжо, фронт эльгээдэг байгаа. Үдэрынь оёхо-нэхэхэ саг хаанаан байхым? Электрическа свет тухай дуулжаш үзөөгой, лаампада керосин - хомор. Биди тэрэ нооһойнь угаажа, хатаажа, һубажа клубогууд болгхош.
Хонишо, үхэрэ арууһа нажартаа туж соо эрьюулгэ табяад элдэгшаан. Тархяа эрьгэтэр хоёр тээшээ ябажал байхаш. Юундэ туж сооб гэхэдүүг? Арууһа элдэхэ хорюуртай байгаа хиим. Ноёд штрафтадаг, нэгтэ арууһайнь буляажа абаадаан. Элдаан арууһаараа дулаан дэгэлнүүшэ оёжо, фронт эльгээгшаан. Тэрээни оёхынтлөө томаан шүрмүүһэн хэрэгтэй хиим, морни хилгааһатяар хамта. Шүрмүүһэйнь модон дээрэ табяад, алхаар сохижо зөөлэн болгхош.
Эдээни, дулаан хубсууһа, фронтодо эльгээгаанаатлөө Иосиф Сталинаан баярай бэшэг абаан байдаг. Энэ ехэ хэрэгтэ Дарима бодгоорой хубита бии гэжэ һандагабдь.
Мани иижэ ехэ болаани хэн мэдэхэб даа? Ёһодоо Дарима биди хоёр «Ветеран тыла» болхо байгаабдь. Энээни хойнаан мүнөө, 80 гараад, ябаха хүсэхэ тамирш үгэйл даа. Урда (урайни) ябаан ноёд хэмнай хэн гээшэб гэжэ илгажа, өөдэнь мэдүүлхэ ёһотой байгаа хиим.
*****
Ургасын огородто хэан ажал.
Уланхаанда огороошо бригада байгаан. Огороодто бүхы юумэй тарьдагшаан: картошко, турнепс, капуста, морковь гэхэ мэтэ. 3-4 классууд багаар һурхадаа нажартаа Ягдагаан Дээдэ Уланхаан хүртэр ябгаар (хүл нюшэгөөр) ошчо, бүхэль үдэртөө шатама наран доро үрмүүһэ түүхэш, уһалхаш...
Үлдөөд, гүзээнээ дүүртэр морковь, турнепс эдигшаамдь. Үдчендөө гэртээ ошходоо, нэг хүдэн морковь хормойдоо хээд ябтраа, бригадирта баригдхойнтлөө, гүүн ханааба соо хорголбобдь. Бригадир һом морёор хүссэ ерээд, дээрэмнай (то есть над канавой, где мы спрятались) кричит: «Ишь, какие хитрые! Больше не воруйте! Если это повторится, мы вас арестуем!» (среди нас были русские, татарки-подружки).
Тэрнаан хойшо биди нэгэш морковь хулуухаа боляамдь. Тэрэ сагта хуули (закон), зарьма ёһо заншалш ямар хатуу байгааб даа? Тиижэ үлдэжэ-эсэжэ ябхадаш, яажаш хайралдаггой байгымааб?
*****
Үбhэ хуряалгын үедэ.
Табадьхи классаан хойшо нажарбри үбүүндэ гаржа, һургуули болтор хүдэлэгшаамдь. Старша класста сентябряа ото хүдэлхэш, үбүүни дуудтар. Батуев Тарба Пинхузаевичайн бригадта Дариматяа золголджо, Намаада бухал татагшаамдь. Бороони орходо, ногоо гараар шабшаха гэжэ задани үгэгшаан.
Намаада олон заямханууд байгаа. Кажда заимхайн эльдин соо олон ехэнүүд сомоонууд боддог, хээрэшье сомоонууд дүүрэн байгшаан. Будаев Базархан Бальшинович, Степанов Цыдып хоёр сомоошод, амартагой шадмар-бэрхэ хүнүүд блэй! Бухалнууша асархатайш хамта өөдэнь ообордоод ха́йха, бидиш гүйдэл дундаа бухалнуудаа асархаш. Үрхэр дээрээ бодоод, хүбүүднай гүйлгэлдэхэдэнь, манайнь (маниинь), басагадайнь, үрхэд тэдээнээ хойнаан баһа гүйхэ.Унахаанаа айжа, һүйхэрэлдхэш. Үрхэраан унахаш морьнаан унаанаан бэри амаштай хиим.
Тээ ехэ болходош, бухал барюулха, нормонь ехэ зонтой адли! Нормоёо дүүргээгойдаа, ханын газеттэ («Молния» гэжэ) «чёрна списокто» орхош. Энээнаан ехэл айгшаамдь. Ямар ехэ «позор» гээшэб?! (по понятиям тех времён).
Бүхэль үдэртөө наран доро хүндэ хүдмэр хэхэдэш, бэеш ото нойтон байха. Бэеэ Баргажан соо угаагаад абхаш, үбүүн дээрэ бани гэжэ байдаггойнь гайхалтай!
Үдчэндөө телятник соо наар дээгүүр солоомо шэрдэг дороо дэлгээгээд, хабтайс унтхаш. Унтажа садаагой байхадамнай хара эртэ «Подъём!» гээд һүйхэрхэ. Тэндаан бодоод, 100-200 грамм хара хэлеэмэ, общиин котёлаан заб-забаан сай уугаад, баһал бүхэль үдэртөө «каторжна» хүдмэртээ гархаш.
Гэртаанаа асараан тоһо-зөөхойеыш байлгхой, ондоо хүнүүд хуу эдеэд байха. Хаанаш хадалгаха аргагой. Энээниим ажаглаад, Будайн Базархан хэлбэ: «Асаралдаа, минии сүүмхэ соо хэ» гэбэ. Тэрнаан хойшо хэнш дайрахаа боляан. Базар Бальшинович Будаев тухай «Буряад үнэн» газеттэ бэшаан байнам - «Узник концлагеря» гэжэ нэртэй статья ород хэлэн дээрэ.
Үбүүһээ дүүргэхэдэмнай ёдоохон соможо үгэгшаан (хүдэн бухал ордог байгиим, яһалхан үбүүн байгаа).
Ягдаг соогаан үбүүндэ би, Санжадма Аюшиева (Сандибаевна), Гарма, Мария, Лиза, Зина Митаповтан (Очировтан) нажарбри хүдэлэгшаамбдь, үшөө, конечно, Дарима Ширеторова.
*****
Эмнэлгын газарта яажа ороо бэлэйбдь?
Нэгтэ Санжадма бодгоор үрхэр дээрэ һуугаад, Ягдага улицээр больницайн хажуугаар яббабдь. Тэндэ эбдаан зонууша хүрэй түшээд байхынь хараад, биди хоёр хэлсэнэбдь: «Шамай эндэ оржо, хүдэн хоног соо эдэ зонуудлеэр каша эдижэ, сагаан простон дээр унтажа, амардагымайбдь».
Хүдэн хоног болоод, сентябриин 20-доор бригадир мани Пээгдээни тужа түлеэндэ үрхэр тэргээр эльгээбэ. Газарта хэбтаан нойтон моднууша түүжэ дүүрс тээгээд, Улганайн оломоор уһа руугша буубабдь. Эгээ гүүн газартань хүрээд, тэргэмнай түлеэтеэ гэдэргээ урбалдаба.
Биди хоёр хоолойдоо хүрмэ хүйтэн уһан соо ондоо тэргэ асаржа түлеэеэ тээтэрэмнай, 1,5 - 2 час болоо хадаа. Нүгөөдэрынь хоюулаа халууржа, «желанна» больницодоо ораан байхабдь.
Жигжидма Батуевна Мунгунова, 1937 оной, багшын ажалай ветеран, баргажанай диалект дээрэ бэшээ.
2378