Сэгээнэд угай уг гарбал тухай домог
Баян Баяндайда хадамда гараһан басаган нүхэрэйнгөө, түрэлэйнь, нүхэрэйнгөө бусад һамгадай дарлалта тэсэжэ ядан, гүйжэ ошобо. Хээлитэй байжа, Байгал нуурай эрьедэ хүбүү түрэжэ, Сэгэнэд гэжэ нэрэ үгэбэ. Нарай үхибүүнэйнгээ хүйһые хурса шулуугаар эльбээд, хүбүүгээ халуун элһээр хушаад, гэртээ хүрэжэ ерэбэ. Эсэгэнь тэрэ дороо мүр дахажа, үхибүүе оложо, гэртээ асараа. Бэшэ түрэлхидынь тэрэ үхибүүе үндэһэтэн гэжэ тоолоод, даража, сохидог байгаа. Тэрэ ехэнхидээ үлэсхэлэн, хүйтэн, үгытэйшүүл, хашалгануудые тэсэхэ баатай болодог байгаа. Томо болоходоо, хамтын агнуурида хабаадалсажа эхилээд, урагшатай ангуушан боложо тодоржо, бусадһаа үлүүгээр амитадые, нооһонуудые баряад, атаархал түрүүлдэг һэн.
Нэгэтэ агнажа ябатараа, хүлөө хухалжа, агнууриингаа бууса руу арай мүлхижэ ерээд, тэрээн соогоо хэбтэбэ. Энэ үедэ ондоо ангуушад ерэжэ, тэрэниие аргагүй боложо байхые хараад, орхихо гэжэ шиидэбэ. Морииень алаад, мяхыень, бүхы ангыень, соболь болон бусад нооһонуудыень абаад: “Бидэнэр ябян жаргаабди, ши һэбтэн жаргаарай” гэжэ хэлээд, гаража ошобо. (Ябажа ябатараа бидэ жаргалтай байхабди, ши хэбтэжэ байхадаа жаргалтай байхаш). Сэгэнэд нэгэ үдэр, хоёр, нэгэ долоон хоног хэбтэбэ. Бүхы эдеэн үгы болоо. Һүүлшын һүни мориной һүүлээр хур хээд, гунигтай аялга-дуу зэдэлүүлжэ эхилбэ.
Гэнтэ нэгэ һайхан һамган бууса руунь орожо ерээд, өөрыгөө тэрэнэй хамгаалагша һүнэһэн, эжынь гэжэ танилсуулжа, буусаһаа гарахыень уряалба. Эбдэрһэн хүлынь болоогүй хэбэртэй, мориниинь буусада уяатай байгаа гэжэ элирбэ. Эзэн һүлдэнүүдтээ баярые хүргөөд, тэдэндэ зальбаржа, мориёо унаад, гэртээ бусаба. Удаань тэрэ залуу хүбүүн Сэгээнэд угай түрүүлэгшэ болоһон юм.
Чимидцыренов В.Д.«Баргажанай буряадуудай уг гарбал».
Баян Баяндайда хадамда гараһан басаган нүхэрэйнгөө, түрэлэйнь, нүхэрэйнгөө бусад һамгадай дарлалта тэсэжэ ядан, гүйжэ ошобо. Хээлитэй байжа, Байгал нуурай эрьедэ хүбүү түрэжэ, Сэгэнэд гэжэ нэрэ үгэбэ. Нарай үхибүүнэйнгээ хүйһые хурса шулуугаар эльбээд, хүбүүгээ халуун элһээр хушаад, гэртээ хүрэжэ ерэбэ. Эсэгэнь тэрэ дороо мүр дахажа, үхибүүе оложо, гэртээ асараа. Бэшэ түрэлхидынь тэрэ үхибүүе үндэһэтэн гэжэ тоолоод, даража, сохидог байгаа. Тэрэ ехэнхидээ үлэсхэлэн, хүйтэн, үгытэйшүүл, хашалгануудые тэсэхэ баатай болодог байгаа. Томо болоходоо, хамтын агнуурида хабаадалсажа эхилээд, урагшатай ангуушан боложо тодоржо, бусадһаа үлүүгээр амитадые, нооһонуудые баряад, атаархал түрүүлдэг һэн.
Нэгэтэ агнажа ябатараа, хүлөө хухалжа, агнууриингаа бууса руу арай мүлхижэ ерээд, тэрээн соогоо хэбтэбэ. Энэ үедэ ондоо ангуушад ерэжэ, тэрэниие аргагүй боложо байхые хараад, орхихо гэжэ шиидэбэ. Морииень алаад, мяхыень, бүхы ангыень, соболь болон бусад нооһонуудыень абаад: “Бидэнэр ябян жаргаабди, ши һэбтэн жаргаарай” гэжэ хэлээд, гаража ошобо. (Ябажа ябатараа бидэ жаргалтай байхабди, ши хэбтэжэ байхадаа жаргалтай байхаш). Сэгэнэд нэгэ үдэр, хоёр, нэгэ долоон хоног хэбтэбэ. Бүхы эдеэн үгы болоо. Һүүлшын һүни мориной һүүлээр хур хээд, гунигтай аялга-дуу зэдэлүүлжэ эхилбэ.
Гэнтэ нэгэ һайхан һамган бууса руунь орожо ерээд, өөрыгөө тэрэнэй хамгаалагша һүнэһэн, эжынь гэжэ танилсуулжа, буусаһаа гарахыень уряалба. Эбдэрһэн хүлынь болоогүй хэбэртэй, мориниинь буусада уяатай байгаа гэжэ элирбэ. Эзэн һүлдэнүүдтээ баярые хүргөөд, тэдэндэ зальбаржа, мориёо унаад, гэртээ бусаба. Удаань тэрэ залуу хүбүүн Сэгээнэд угай түрүүлэгшэ болоһон юм.
Чимидцыренов В.Д.«Баргажанай буряадуудай уг гарбал».
1481