Cегодня на радио "Буряад ФМ" прозвучал мой перевод материала на баргузинский говор эхиритского диалекта о Г.Ц. Цыдынжапове, основателе Бурятского театра оперы и балета.
Воспоминания вместе с фотографиями подготовила к печати и отправила мне в мае 2017 года Лариса Бадмаевна Будаева, заведующая музеем Г.Ц. Цыдынжапова в улусе Улюкчикан Баргузинского района.
Этот перевод выходил в моей газете "Нютаг хэлэн" (ноябрь, 2017) и в книге " Баргажан буряадуудай нютаг хэлэн" (2021)
Гомбо Цыдынжаповай бага ба залуу наһан тухайгаа өөрынь дурсамжа
Лугшахаанда музей соо Гомбожаб Цыдынжаповай өөрэйнь бэшаан юумэд үлаан байна.
*****
Баргажан гол Буряад нютаг соо гээ һайхан газар. Улаан-Үдэ, Шэтэ, Эрхүү эндаан 500 гаран модо холо. Революциин саатэй баргажан буряадууд ондоотэйхи газарнуудаар тиимэш холбоотэй бэшэ хадаа эндээ, гол соогоо, амяар амяарханаа байжа һураан байгаа. Хада уулаар Верхнеудинск, Шэтэ хүрхэш ээжэйха хүшэр байгиим, далайгаар Эрхүү ошходо - баһа бэрхэ. Демократическэ шэбшаан политическа зон, декабристнуудаан эхилээд - большевигууд хүртэр Баргажанда хоёртьхо нютагаа олоо.
Баргажанай тужа ангаар баян, тэдээн соон үнтэй-сэнтэй булган, хэрмэн, халюун, хандагай гэжайш. Байгалай уһани гол мүрэнүүд соо загуун ээжайха элбэг: дэлхэйдэ мэдээжэ омоли, тула, хилмэн гэхэ мэтэ. Газар дорош хүдии баян гээбш, Ципиканай, Королоной алтан эндэ-тэнтэйгаан зони, наймаашани, элдэбэйн зайгуул уладууша хорхойтуулаад татаа бшуу даа.
Энэ хирьдэ, 1905 оной майн 3-да, буртаг тужа соо, газар оёортой модон гэртэ Баргажани уездайн Улани һомоной Лугшахаан нютагта эмшэ ламайн бүлэдэ би, Гомбо Цыдынжапов, түрөөб. 12 үхибүүдаан гансхан гурбамнай амьды үлөө, нүгөөдэлнэй арбатайгаан 33 наһан болтор бурхандаа харяа...
Баабайн алга гэхэдэ, гурбан үнеэн, хоёр гунжан, арбаад хонёд, нэжээгээд морён, гүүн. Хлемээ хахад десятин тарягшаамдь, яарса, обёосо – осьмушка. Гурбан ряд картошка ургуулхабдь, үбүү сабшхадаа, зуугаад бухал абадагшаамбдь.
Табатайдам гэртэлни намай хубрагта (ламайн һурагша) үгөө. Би тэрэ үдэр гоёор һаннам. Эхэдээ ехэл мээхэй байгааб, энэ хүүнгэй байшадхойб гэжэ һанагшаам. Бүхы бии үгэй юумэмни эхэ байгаал даа. Ехэ болоод, мамадаа алтан гэр баряад, гансхан амтатай сахараар эдеэлхэб гэжэ һанагшаам...
Маматяа хахасаха саг ербэ даа... Тэрэ малгаашаар эхэ эрты бодоод, пеэшээ түлеэд, самовараа табьба. Би баһа бодбоб. Нюур-гараа угаагаанбьерээ, пеэшэнэй саатэй ороод, уйлааб. Эхэ, яараад, намьяа теберээд, хэлээ: “Ши һурхаа ябнаш. Юунэй түлөөб гэхдэ, намаяа хойто наһандамни алтан гэр соо оруулхаш. Биш тэндэ һайханаар байхаб, хэзээш эбдхойб, сатраа эдеэлээд, гоёор хубсалаад байхаб”. Би мамаяа үгэ бүхэндэнь этигэдэг хадаа, уйлхаа болёод, хүүриинь шагнааб. Самоварнай бусалаа.
Газаа үүр сайба. Мама сияа буулгаад, хэзээнэй хатаан прянигаа гаргаба. Табан али ёргоон прянигуушаа хадалгаад байдагшаан. Тоотой үдэрнүүдтэ прянигаа хухалаад, хагшиинь намдаа үхэ. Мүнөөдэр цела пряник барюулаа. Иижэ минии маматяа ябалганай сай эхилээ. Наран дээрэ гараа, шубуухайнууд өөрьёо ёохор дуулана. Хажуутьха гэрнүүдаан зон тугалнуудаа, хургадаа гаргана. Тэдэнь талада гараанбьеэрээ, ехээр гүйжайш налайна. Тэдээни хараад, минии түрэл баргажанаа дайдаар бузар харайдуум хүрээ. Хүдии дахин мамаяа дахажайш гүйгөөбпи даа, алируу али сияа шанха нохойн хоншөөр түүхэдэнь.
Тарьхам эрьеэ, һанаан соогоо нютагаа һайхан байгаали, тужайн хадалгаан һонин-һонин шэдитэ юумэшэ һанхадаа.
Түрүүшын айлшан ман тээшэ ербэ. Минии эхэ ээжайха хүндэмүүшэ байгаа. Мани остолдо ондоо хүүни һуугаагойшиие һандаггойб. Мүнөөни үдэр илгаатай – намай дасан хүргэжэ байгаа хиим. Хоёртьхо сай уулганда хүршэ айлнууд хуу сугларба даа. Нежайш зугаалхадаа, намда һайнаар һурхым юрөөлоо. Би нээни шагнаад, осоомни бүри үшөө муу болоо, уйлхын тээ нааша. Иигээд минии гэртаан ябха саг ербэ. Гүйжэ ошоод, мамаяа теберээд, уйлажа мэдээб.
Мама намаяа үндөөд, хэлээ: “Ши яахадаа уйланаш? Бу уйла - сээртэй”. Арайн гэжэ бэеэ баряад, хархадам, мамайн нюдэд соо баһа уһан байгаа. Намай ооголоо, мамадаа няалдаад байнам. Халаадынь хүшэр хүндэ хүдмэрэй хүлһөөр ангилна. “Намдаа халаадаа үгыш” гээд, эхаанаа эреэб, холо байхадаа үнэрынь мартхойн түлөө. Мама халадаа тайлаад, намдаа үгөө. Би тэрэниинь теберээд, гэртаанаа гарааб. Ахамни двуколка хүллөөд, намаяа дээрэнь үргөөд, һуулгаа. Биде ябаабдь. Айлшад мани хараад үлээ, мамайн гансаараа хээрэнсэй дээр байгаашиин би һаннам...
Мани болдогой-ялдагай харгы уһаар элбэг Баргажан гол дахаад ябана. Паром дээгүүр Баргажани баһа уһаар дүүрэн хоёр һалаа гараад, Хүнтэйн тала дээрэ гарбабдь. Ураймнай заха хизааргой дайда, наранда халаан агаар соо элдэбэйн зэрэлгээн маряан харагдана – эннаан болжо Хүнтэйгөөр ябаан зон, үхэр мал ниидаандля үзэгдхиим. Аяар холо үльгэр домогто ораан суута-дуута Бархан уулын саһата малгай харагдана. Доронь тойраан хүхэтэ-борото үүлэнүүд Бархан үндэрэй бүдүүн хоолойень шарфаар уяандля харагдана. Хүнтэйгаан доошоо буухадамнай, аяар холо Сагаан-нуурай (Баргажанай) дасан харагдаба. Сагаан нуур хужараар баян хадаа иимэ нэртэй болаан. Дасан гурбан дабхар, дээтэйгээ ганджиртай ээжайха ехэ гэрдля. Хүржэ ерхэдэмнай, хэнш үгэй. Абяа-шэмээгой. Гансхан дасанай алталмал дал дээр һүрөөтэ луунуудай аман соо үлгээтэй хонходуудай дуун зэдэлнэ. Тэрэ абяан бүтүү, нэгэ юумэй нюгаандляар дуу гарна.
Хойтоо минии багша болхо Мункуев Содном гэжэ хүнэй гэртэ ороод, ахамни хэлээ: “Би танда дүү хүбүүеэ асарааб”. Багша намай хубрагуудай гэртэ оруулаа, тэндэ 11 хүбүүд байгаа. Манда сай уулгаа. Теэд ахамни двуколка дээраанаа хүнжэл, подушка намдаа һарбайгаад, гэртээ тэхирьбэ. Би байха гэртээ үлэбэб.
Шэнэ байдалдаа үшөө һураагой байхадам, намай багшада ерхэ гүүлээ. Модоор хэгдаан соголик гэжэ нэртэй ящик барюулаа, утань - 50, үргэниинь - 10-12 сантиметэр. Неэгдэдэг хабхагтай. Тэрээн соо - түгэд хэлэн дээрэ “Үзэглэл”, Будда бурханда хандаха мүргэл. Эдээни үзэжэ байхадаа, би юуш ойлгоогойб, гансхан багшаяа дурдаан абяанууша хойнаань дабтхаш. Тэдээнээ бүхэль үдэрөөрөө дабтхаш-дабтхаш, малгаашниинь багшадаа шалгалта тушаахаш. “Тарабарска абяан” гэжэ досоогоо нэрлээб.
Гурба һара “тарабарска абяанууша” үзөөб, теш хадаа шалгалтаа тушаажа шадаагойб. Түрүүшынхеэ ехээр сохюулбаб. Энэ тамаа хэан сагни гурба ел соо үнгэрөө. Гансхан мамайм халаад намьяа абараал даа. Би тэрнээ багшаанаа, хубрагуудаан нюухаб. Унтабаряа хуряахадаа, хуу оройгоод, уяалгаар уяад стеллаж дээр табьдаг байгаабдь. Тешдаа нэгтэ би үзхой юумээ үзөөлдяа.
Багша муухай үнэр гутахада, юумэдээ задалжа неэгты гээд захираа. Мамайн халаад обёорходоо, мэдээлдтууниинь хүрөө. Намай шэхэнаам бажуугаад, иишэ-тиишэ сохижойш шэрээ. Тэрээни хойтой намда гээ сэнтэй мамайм халаад гартам барюулаад, Аргата гол дээр ошоод, уһан соо хаюулаа.
Гэдэргээ ерхэдэм, боро хараан болоо. Сохюулаан бэем бузараар эбдээ. Удаан бартаа хажууда байгааб. Аяар дээрэ һара, Долоон үбгэд яларна. Хаа-яа һүниин шубуудай дуугарааша дуулдхиим. Энэ абяа-шэмээгой байдалда дасанай хонхонууд жэнгирээ, хүни хаана байгааши һануулаандля. Би теэд утнхаа арляаб.
Дасанда байхадаа, зарьма түгэд эмшэ арга мэдэхэ хүнүүдэй хүсөөр башай-башайха түгэд хэлэ мэддэг болооб, хашан гээд хүү аргалхаб гэжайш. Юһэтэйдөө өөрьёо клиентнуудтай болооб. Теш хадаа хашан гээд дасанаан тэрьелхэб гэһэн хүсэл намай хэзээш орхёогой...
Лариса Будаева, Баргажанай аймагай Лугшахаан һууринай Гомбожаб Цыдынжаповай дурсалгаата музейн ударидагша.
Дулма Баторова буряад хэлэн дээрэ баргажанай аялгаар оршуулба.
(Үргэлжэлынь хожом гараха).
Фото дээрэ: Гомбо с мамой Радной Николаевной; Г.Ц. Цыдынжапов; Баргузинский дацан
Воспоминания вместе с фотографиями подготовила к печати и отправила мне в мае 2017 года Лариса Бадмаевна Будаева, заведующая музеем Г.Ц. Цыдынжапова в улусе Улюкчикан Баргузинского района.
Этот перевод выходил в моей газете "Нютаг хэлэн" (ноябрь, 2017) и в книге " Баргажан буряадуудай нютаг хэлэн" (2021)
Гомбо Цыдынжаповай бага ба залуу наһан тухайгаа өөрынь дурсамжа
Лугшахаанда музей соо Гомбожаб Цыдынжаповай өөрэйнь бэшаан юумэд үлаан байна.
*****
Баргажан гол Буряад нютаг соо гээ һайхан газар. Улаан-Үдэ, Шэтэ, Эрхүү эндаан 500 гаран модо холо. Революциин саатэй баргажан буряадууд ондоотэйхи газарнуудаар тиимэш холбоотэй бэшэ хадаа эндээ, гол соогоо, амяар амяарханаа байжа һураан байгаа. Хада уулаар Верхнеудинск, Шэтэ хүрхэш ээжэйха хүшэр байгиим, далайгаар Эрхүү ошходо - баһа бэрхэ. Демократическэ шэбшаан политическа зон, декабристнуудаан эхилээд - большевигууд хүртэр Баргажанда хоёртьхо нютагаа олоо.
Баргажанай тужа ангаар баян, тэдээн соон үнтэй-сэнтэй булган, хэрмэн, халюун, хандагай гэжайш. Байгалай уһани гол мүрэнүүд соо загуун ээжайха элбэг: дэлхэйдэ мэдээжэ омоли, тула, хилмэн гэхэ мэтэ. Газар дорош хүдии баян гээбш, Ципиканай, Королоной алтан эндэ-тэнтэйгаан зони, наймаашани, элдэбэйн зайгуул уладууша хорхойтуулаад татаа бшуу даа.
Энэ хирьдэ, 1905 оной майн 3-да, буртаг тужа соо, газар оёортой модон гэртэ Баргажани уездайн Улани һомоной Лугшахаан нютагта эмшэ ламайн бүлэдэ би, Гомбо Цыдынжапов, түрөөб. 12 үхибүүдаан гансхан гурбамнай амьды үлөө, нүгөөдэлнэй арбатайгаан 33 наһан болтор бурхандаа харяа...
Баабайн алга гэхэдэ, гурбан үнеэн, хоёр гунжан, арбаад хонёд, нэжээгээд морён, гүүн. Хлемээ хахад десятин тарягшаамдь, яарса, обёосо – осьмушка. Гурбан ряд картошка ургуулхабдь, үбүү сабшхадаа, зуугаад бухал абадагшаамбдь.
Табатайдам гэртэлни намай хубрагта (ламайн һурагша) үгөө. Би тэрэ үдэр гоёор һаннам. Эхэдээ ехэл мээхэй байгааб, энэ хүүнгэй байшадхойб гэжэ һанагшаам. Бүхы бии үгэй юумэмни эхэ байгаал даа. Ехэ болоод, мамадаа алтан гэр баряад, гансхан амтатай сахараар эдеэлхэб гэжэ һанагшаам...
Маматяа хахасаха саг ербэ даа... Тэрэ малгаашаар эхэ эрты бодоод, пеэшээ түлеэд, самовараа табьба. Би баһа бодбоб. Нюур-гараа угаагаанбьерээ, пеэшэнэй саатэй ороод, уйлааб. Эхэ, яараад, намьяа теберээд, хэлээ: “Ши һурхаа ябнаш. Юунэй түлөөб гэхдэ, намаяа хойто наһандамни алтан гэр соо оруулхаш. Биш тэндэ һайханаар байхаб, хэзээш эбдхойб, сатраа эдеэлээд, гоёор хубсалаад байхаб”. Би мамаяа үгэ бүхэндэнь этигэдэг хадаа, уйлхаа болёод, хүүриинь шагнааб. Самоварнай бусалаа.
Газаа үүр сайба. Мама сияа буулгаад, хэзээнэй хатаан прянигаа гаргаба. Табан али ёргоон прянигуушаа хадалгаад байдагшаан. Тоотой үдэрнүүдтэ прянигаа хухалаад, хагшиинь намдаа үхэ. Мүнөөдэр цела пряник барюулаа. Иижэ минии маматяа ябалганай сай эхилээ. Наран дээрэ гараа, шубуухайнууд өөрьёо ёохор дуулана. Хажуутьха гэрнүүдаан зон тугалнуудаа, хургадаа гаргана. Тэдэнь талада гараанбьеэрээ, ехээр гүйжайш налайна. Тэдээни хараад, минии түрэл баргажанаа дайдаар бузар харайдуум хүрээ. Хүдии дахин мамаяа дахажайш гүйгөөбпи даа, алируу али сияа шанха нохойн хоншөөр түүхэдэнь.
Тарьхам эрьеэ, һанаан соогоо нютагаа һайхан байгаали, тужайн хадалгаан һонин-һонин шэдитэ юумэшэ һанхадаа.
Түрүүшын айлшан ман тээшэ ербэ. Минии эхэ ээжайха хүндэмүүшэ байгаа. Мани остолдо ондоо хүүни һуугаагойшиие һандаггойб. Мүнөөни үдэр илгаатай – намай дасан хүргэжэ байгаа хиим. Хоёртьхо сай уулганда хүршэ айлнууд хуу сугларба даа. Нежайш зугаалхадаа, намда һайнаар һурхым юрөөлоо. Би нээни шагнаад, осоомни бүри үшөө муу болоо, уйлхын тээ нааша. Иигээд минии гэртаан ябха саг ербэ. Гүйжэ ошоод, мамаяа теберээд, уйлажа мэдээб.
Мама намаяа үндөөд, хэлээ: “Ши яахадаа уйланаш? Бу уйла - сээртэй”. Арайн гэжэ бэеэ баряад, хархадам, мамайн нюдэд соо баһа уһан байгаа. Намай ооголоо, мамадаа няалдаад байнам. Халаадынь хүшэр хүндэ хүдмэрэй хүлһөөр ангилна. “Намдаа халаадаа үгыш” гээд, эхаанаа эреэб, холо байхадаа үнэрынь мартхойн түлөө. Мама халадаа тайлаад, намдаа үгөө. Би тэрэниинь теберээд, гэртаанаа гарааб. Ахамни двуколка хүллөөд, намаяа дээрэнь үргөөд, һуулгаа. Биде ябаабдь. Айлшад мани хараад үлээ, мамайн гансаараа хээрэнсэй дээр байгаашиин би һаннам...
Мани болдогой-ялдагай харгы уһаар элбэг Баргажан гол дахаад ябана. Паром дээгүүр Баргажани баһа уһаар дүүрэн хоёр һалаа гараад, Хүнтэйн тала дээрэ гарбабдь. Ураймнай заха хизааргой дайда, наранда халаан агаар соо элдэбэйн зэрэлгээн маряан харагдана – эннаан болжо Хүнтэйгөөр ябаан зон, үхэр мал ниидаандля үзэгдхиим. Аяар холо үльгэр домогто ораан суута-дуута Бархан уулын саһата малгай харагдана. Доронь тойраан хүхэтэ-борото үүлэнүүд Бархан үндэрэй бүдүүн хоолойень шарфаар уяандля харагдана. Хүнтэйгаан доошоо буухадамнай, аяар холо Сагаан-нуурай (Баргажанай) дасан харагдаба. Сагаан нуур хужараар баян хадаа иимэ нэртэй болаан. Дасан гурбан дабхар, дээтэйгээ ганджиртай ээжайха ехэ гэрдля. Хүржэ ерхэдэмнай, хэнш үгэй. Абяа-шэмээгой. Гансхан дасанай алталмал дал дээр һүрөөтэ луунуудай аман соо үлгээтэй хонходуудай дуун зэдэлнэ. Тэрэ абяан бүтүү, нэгэ юумэй нюгаандляар дуу гарна.
Хойтоо минии багша болхо Мункуев Содном гэжэ хүнэй гэртэ ороод, ахамни хэлээ: “Би танда дүү хүбүүеэ асарааб”. Багша намай хубрагуудай гэртэ оруулаа, тэндэ 11 хүбүүд байгаа. Манда сай уулгаа. Теэд ахамни двуколка дээраанаа хүнжэл, подушка намдаа һарбайгаад, гэртээ тэхирьбэ. Би байха гэртээ үлэбэб.
Шэнэ байдалдаа үшөө һураагой байхадам, намай багшада ерхэ гүүлээ. Модоор хэгдаан соголик гэжэ нэртэй ящик барюулаа, утань - 50, үргэниинь - 10-12 сантиметэр. Неэгдэдэг хабхагтай. Тэрээн соо - түгэд хэлэн дээрэ “Үзэглэл”, Будда бурханда хандаха мүргэл. Эдээни үзэжэ байхадаа, би юуш ойлгоогойб, гансхан багшаяа дурдаан абяанууша хойнаань дабтхаш. Тэдээнээ бүхэль үдэрөөрөө дабтхаш-дабтхаш, малгаашниинь багшадаа шалгалта тушаахаш. “Тарабарска абяан” гэжэ досоогоо нэрлээб.
Гурба һара “тарабарска абяанууша” үзөөб, теш хадаа шалгалтаа тушаажа шадаагойб. Түрүүшынхеэ ехээр сохюулбаб. Энэ тамаа хэан сагни гурба ел соо үнгэрөө. Гансхан мамайм халаад намьяа абараал даа. Би тэрнээ багшаанаа, хубрагуудаан нюухаб. Унтабаряа хуряахадаа, хуу оройгоод, уяалгаар уяад стеллаж дээр табьдаг байгаабдь. Тешдаа нэгтэ би үзхой юумээ үзөөлдяа.
Багша муухай үнэр гутахада, юумэдээ задалжа неэгты гээд захираа. Мамайн халаад обёорходоо, мэдээлдтууниинь хүрөө. Намай шэхэнаам бажуугаад, иишэ-тиишэ сохижойш шэрээ. Тэрээни хойтой намда гээ сэнтэй мамайм халаад гартам барюулаад, Аргата гол дээр ошоод, уһан соо хаюулаа.
Гэдэргээ ерхэдэм, боро хараан болоо. Сохюулаан бэем бузараар эбдээ. Удаан бартаа хажууда байгааб. Аяар дээрэ һара, Долоон үбгэд яларна. Хаа-яа һүниин шубуудай дуугарааша дуулдхиим. Энэ абяа-шэмээгой байдалда дасанай хонхонууд жэнгирээ, хүни хаана байгааши һануулаандля. Би теэд утнхаа арляаб.
Дасанда байхадаа, зарьма түгэд эмшэ арга мэдэхэ хүнүүдэй хүсөөр башай-башайха түгэд хэлэ мэддэг болооб, хашан гээд хүү аргалхаб гэжайш. Юһэтэйдөө өөрьёо клиентнуудтай болооб. Теш хадаа хашан гээд дасанаан тэрьелхэб гэһэн хүсэл намай хэзээш орхёогой...
Лариса Будаева, Баргажанай аймагай Лугшахаан һууринай Гомбожаб Цыдынжаповай дурсалгаата музейн ударидагша.
Дулма Баторова буряад хэлэн дээрэ баргажанай аялгаар оршуулба.
(Үргэлжэлынь хожом гараха).
Фото дээрэ: Гомбо с мамой Радной Николаевной; Г.Ц. Цыдынжапов; Баргузинский дацан
1426