Буряадай нэрэ обогууд: үсэгэлдэр, мүнөөдэр, үглөөдэр.
Дэлхэй дээрэ олон тооной нэрэнүүд байдаг лэ даа. Арад гү, али яһатан бүхэн өөрын түүхэдэ бүридэһэн нэрэнүүдтэй.
Уг изагуурай «бэшэгүүд» сооһоо хуушан мүн баһа мартагдаһаншье буряад нэрэнүүдые мэдэжэ болоно. Зай, хараад үзэел даа.
Уг удамһаа 7 обог нэрэеэ (үе) мэдэдэг буряад хүн ехэл ухаантай, мүнөөнэйхеэр хэлэбэл, урагшаа дабшаһан (продвинутый) гээд тоологдохо байгаа! Намайе бэеэ магтана бшуу гэжэ бү һанаарайт, би теэд 19 үеын нэрэнүүдые мэдэхэ байнаб...
Түрүүн уг удамаа нэрэнүүдые (родословная) бэшээд, нэгэ заа шэбшэжэ, болихо ха даа гээд шиидээб. Юундэб гэхэдэ, элинсэг хулинсагууд нэрэнүүдээ олондо дурдуулаад, «гомдожо», «уурлажа» болохо юм а-а гү гэжэ.
Зай гэжэ, 19 үеын нэрэнүүд сооһоо түрүүшын 12-нь - буряад нэрэнүүд байна (ехэл һонирхолтойгоор үзэгдэнэ, мүнөө үеын «Баяр», «Жаргал» гэхэ мэтэ бэшэ). Саашанхи 5-нь (минии «Цыренжаб» хүрэтэр) - түгэд (тибет) нэрэнүүд байна.
Буддын шажанай дэлгэрхэһээ урид буряадууд тон өөрынгөө үндэһэн хэлэнэй нэрэнүүдтэй байгаа гээд тодорно.
Хожом Буддын шажантай болоһонһоонь хойшо ламанар нэрэ бэдэрхэдээ, санскрит түгэд хоёр хэлэнэй, тэрэ үеын буряадта удхань ойлгогдохогүй нэрэнүүдые үгэдэг болоо.
Баргажан буряадуудай хуушан саарһа дансанууд соо манай нютагаархин анхан хэзээ сагта Бурхан шажанай мүргэлдэ (буддизм) орооб гэһэн баримтанууд бэшээтэй байдаг. XVIII зуун жэлэй һүүл багаар Баргажан дайда руу Буддын шажанай һургаал нэбтэрэн орожо эхилээ юм байна.
Баргажан голдо Онгор галзууд омогтой Магшам Баяhанов эгээ түрүүлэн энэ шажанда ороо гээд тоологдоно (проф. Ж. Сажиновай «Буряадай түүхэ бэшэгүүд» гэһэн гар бэшэмэл ном сооһоо). Онгорой хүбүүн Баяан, Баяанай хүбүүн Магшам - минии 5-хи үеын элинсэг (прапрапрапрадед) болоно. Хараад үзэхэдэ, энэ хүнэй үхибүүнһээ саашаа түгэд нэрэнүүд ябана. Анхан Ламбардаан буряад нэрэтэй хүбүүниинь түгэд Дондоб нэрэ абаад алдаршаа.
«1775 ондо онгор галзууд Дондоб Магшамов зүүхэй омогтой Эмэшкэ Бойтоков гэжэ хүнтэй хамта Гааргын аршаанда амаржа байһан Хориһоо буудалтай лама санаартанда монгол бэшэгэй хэшээлнүүдые заалгаа» (проф. Ж. Сажиновай ном сооһоо).
Ашань саашаа Бадма гээд нэрлэгдээ, гушань - Чойроб. Чойра (цанит) - Бурхан шажанай хамагһаа дээдын сургуули. Үзэхэ номуудынь гэбэл: Буддын шажанай гүүн ухаан («буддийская философия»), Дундаадын зам (учение о «Срединном пути») мүн Хогоосон шанар (понятие «пустотность») тухай һургаал, этика гэхэ мэтэ бэшэшье сэдэбүүд.
Иимэл даа үндэстэн яһанай хуушан нэрэнүүд (гансал нэгэ уг удамай жэшээ дээрэ харахада). 100 буряад хүүдэй уг удамай нэрэнүүдые (родословная) абажа шэнжэлээ хада - 100 ондо-ондоо буряад нэрэнүүд байха. Һонин лэ бэзэ...
…Мянган жэлэй саана ород зоной дунда христиан шажантай болохоһоонь хойшо хари хэлэнэй нэрэнүүд дэлгэрээ һэн. Жэшээлхэдэ, греческэ - Александр (хүниие хамгаалагша), Пётр (шулуун), Екатерина (хододоо арюун); латинска - Валентин (мандагар, хүсэтэй), Полина (арадай); еврейскэ Анна (ниигүүлэсхы сэдьхэлтэ), Семён (шэмээ, мэдээ), Иоанн (юрын хүнүүдэй) гэхэ мэтэ. Ород зон эдэ нэрэнүүдэйнгээ удхые мэдээшьегүй һаа, абаад мүнөө хүрэтэр хэрэглэнэ ха юм.
Буряад зон мүн лэ тиимэ. Жэшээнь, санскридаар «Падма» буряадаараа «лёнхобо сэсэг» гэһэн үгые «Бадма» гэжэ нэрэ болгоод ябанабди; мүн энэ мэтэшэлэн: түгэдөөр «Дондуб» гэжэ үгэ буряадаар «туслагша» гэһэн; түгэдөөр «Ханда» - буряадаар «тэнгэриин хүүхэн-дангина»; түгэдөөр «Жалма) - буряадаар «хаанай хатан»; түгэдөөр «Ринчин» - буряадаар «эрдэни» гэхэ мэтэ. Эдэ нэрэнүүдэйнгээ удхыень мэдэхэшьегүй һаа, 200-гаад жэл соо дадашоод, хари үгэнүүд юм гэжэ мэдэхэеэ болишоод, хэрэглэжэ ябанабди.
Ород нэрэнүүд - эрэшье, эхэнэршье байг хамаагүй - олон зуугаад жэлнүүд соо нэгэл хэбээрээ байдаг (Андрей, Александр, Василий, Елена, Ирина, Сергей, Константин, Татьяна, Матрёна, гэхэ мэтэ.). Түгэд нэрэнүүд баһал тиимэ. Буряад нэрэнүүд юундэб даа ходол нэгэ янзын байдаггүй.
… 1920-1930-аад онуудай үеэр буряад залуушуул шэнэ домог тэмдэгүүд доро ороод абаа. Жэшээнь, хүүгэдтэ онсо һонин нэрэнүүд үгтэдэг болоо: Ударник, Влксма, Искра, Октябрина, Ноябрина, Ревомир (али ехэ хүбүүндэ «Рево», хоёрдохидонь - «Люцилл»), Коммунар, Ким, Интерна, Владлен, Сталина, Мэлс, г.м. Һайн теэд, иимэ ааша маяг үнишье болонгүй үнгэрөөл даа. Һайханаар зэдэлдэг буряад нэрэнүүд бии ха юм теэд.
Нэгэ үедэ Буряад орондо яһала тараһан түгэд нэрэнүүд мүнөө сагта үгы шахуу болоо, жэшээнь, Даба́ (Дава), Дондоб (Дхондуб), Доржо (Дордже), Норбо (Норбу), Цэрэн (Цэринг), гэхэ мэтэ. Мүн баһа Александр, Алексей, Борис, Виталий, Геннадий, Дмитрий, Сергей, г.м. ород нэрэнүүд баһал хомор тээшээ.
Монгол сайхан орондо түгэд нэрэнүүд хомор. Ехэнхидээ, монгол нэрэнүүд анхан сагһаа дэлгэрэнхэй зандаа, жэшээнь: Батбаатар, Баярмэнд, Мөнхжаргал, Одмандах, Оюунцэцэг г.м.
… Нэгэ хэды жэлэй тэндэ сүлөөтэ барилдаагаар (вольная борьба) Россиин чемпионат болоо бэлэй. Минии нүхэр хүбүүн бэшээ: «Анхарыш, «хадын хүбүүд» (кавказ яһанай зон) гээшэднай, бидэндэ ороходоо, ехэ багагүй бултааран түрэл ёһо заншалаа аргагүй хүндэлдэг, орхёогүй зандаа лэ. Тамиршадайнь список соо нэгэшье ород нэрэ, обог үгы байна. Хуу баран өөр яһанай: Магомедрасул Газимагомедов, Абдулрашид Садулаев, Ильяс Бекбулатов ба бэшэ олон даа...».
Манай барилдаашадай нэрэнүүд ород болоод лэ байха юм: Геннадий Манжуев, Олег Алексеев, Борис Будаев, Сергей Замбалов, али мүнөө үеын Евгений Жербаев, Фёдор Балтуев, Алексей Сабидаев, Даши Шарастепанов…
Теэд үлүүсэ гараһанай хэрэггүй. Буряад хүн хүүгэдтээ ород нэрэ юундэ үгэхэ юм гэдэг зон бии. Энэ хадаа буруу: түгэд, санскрит нэрэнүүдтэй ябанал ха юмбибди даа.
Минии нэгэ танил хүбүүн урдань хэлэдэг байгаа: «зарим буряад нэрэнүүднай ород хүнэй хэлэхэдэ хүндэ хүшэр байна, тиимэ хадань хэлэхэдэ бэлэн нэрэнүүдые үгэхэ ёһотойбди». Иимэ дурадхалые би буруу гэжэ тоолодог байгааб. Зүгөөр дабхар нэрэ үгэдэггүй һаа, дээрэ бэшэ аа гү гэжэ һанахаар байгша һэн.
Иимэ нэгэ хошон зугаа бии бэлэй гү? Али үнэн дээрээ болоһон ушар юм гү? Москвагай дээдын засагай нэгэ газарта ноён сайдай кабинет соо секретарша планшет руугаа хараад, хэлэбэ: «Вас ожидает в приёмной Цырен-Доржи Даши-Балбарович Дугар-Нимаев - из Агинского округа». Даргань харюусаа гэдэг: «Хорошо, пусть заходят по одному». Иимэшүү нэрэнүүд нээрээшье байдаг. Даншье ута шэнги бшуу.
Һүүлэй үедэ залуу эхэ эсэгэнэр үхибүүндээ (басаганда, жэшээнь) түрэлхи хэлэн, түрэл соёл уралигтай холбоотой нэрэ үгэхэ гэжэ оролдодог болоһон. Туяна, Оюна, Арюна, Сарюна, хожомынь Алта́на, Нара́на г.м. нэрэнүүд олошороо.
Һаяхана теэд республикын радиогоор Улаан-Үдын лицей-интернадай Бальжина Санжина гэжэ нэрэтэй хоёр һурагша басагад үгэ хэлээ. Эдэ хүүгэдэй эхэ эсэгэнь баян һанаатай байгаа хаш даа гэжэ тоолохоор гү? Бальжин мүн Санжи гэһэн хуушан буряад нэрэнүүдые шэнэлээ бшуу даа.
Зарим буряад нэрэнүүд хубилгагдажа, ородой, баруун Европынхидэй нэрэтэй адлидхагдадаг болоо: Чимид гэжэ нэрэеэ Чимита, Оюун гэжэ нэрэеэ Оюна гү, Аюна болгоод ябана ха юм. Хамаагүй юм ааб даа...
Һүүлэй үедэ һонирхолтойнь юун бэ гэхэдэ, зарим залуу гэр бүлэ дасан ошожо, үхибүүндэ нэрэ абхуулна.
... Буряад обог ба фамили тухай. Бүхы дэлхэй дээрэхи ехэ арадууд тогтомол фамилитай байдаг. Фамили болбол үеын үедэ уг дамжаад ябана.
Буряад зон урда сагта фамили гээшые хэрэгшээхэгүй. Тиигээшье һаа, жэшээнь, «Һинха» гэжэ хүнэй үри һаданарай үдэжэ олон болошоод байхадань, нютагайнь зон тэдэниие хэдэн үе соо баран «Һинхатан» гээд нэрлэдэг байгаа. Зүгөөр энэ обог ямаршье саарһан данса дээрэ байгаагүй.
Буряадууд эсэгынгээ нэрэ дээрэ буряад хэлэндэхи хамаанай залгалта «-ай», «-айн», «-иин» гэһэн «һүүлнүүдые» нэмэжэ, фамили шэнги болгоод ябаа (жэшээнь, Шагдарай Нима, Намсарайн Дарма, Санжиин Дулсан). Ородой «-ов», «-ев» гэһэнтэй адли удхатай (Петров, Елисеев).
Тиин байтараа, зарим буряадууд тогтомол фамилитай болоод захалаа (илангаяа хасагай албанда татагдаһан хүүд). Һүүлдэнь бэшэшье отог зон тогтомол фамилитай болошоһон юм.
Баһа нэгэ онсо юумэн тухай. Буряадууд эсэгынгээ нэрээр фамили хээд ябахадаа, нэгэ үе болоод лэ тэрэнээ һэлгэдэг һэн. Һаяшаг болотор. Энэнь ехэ таарамжагүй байгаа. Мүнөө теэд ондоо болоо ха юм даа.
Үшөө нэгэ һонирхолтой үзэгдэл. Зарим үбгэгүй эхэнэрнүүд үхибүүгээ ЗАГС-да бэшүүлхэдээ, өөрынгөө нэрээр фамилиинь хээд бэшүүлдэг байгаа (илангаяа урда аймагуудта). Иимэ дээрэһээ Цыремаев, Цындымеев, Бутитов, Долгоров, Дулмаев гэхэ мэтын фамилинууд дайралдадаг болоо.
1920-1930-д онуудта зарим буряадууд эсэгынгээ нэрэ дээрэ хуушан монгол бэшэгэй дүримэй залгалтануудые нэмээд, Ринчино, Шагдарон, Ширабон, Будаин гээд ябадаг болоо һэн.
Ородууд фамилиһаа гадна отчествотой байгаа ха юм даа. Эсэгынь нэрэ дээрэ «-ович, -евич, -овна, -евна» залгалтануудые нэмэхэдэ отчество болоно гээшэл даа.
Буряадууд отчествотой болоһоор, үнинэйшье бэшэ. Нэгэ иимэ энеэдэһэтэй ушар хөөрэһүүб.
1950-д онуудай эхеэр Красноярск шадар армида болоһон ушар (алба хэхэ хугасаа тэрэ үедэ ехэ байгаа).
Ротын командир һая албанда ерэһэн хүбүүдээр стройдо танилсана. Тэдэнэй дунда Ягдык тосхонһоо манай нютагай хүбүүн байгаа.
Перекличка болобо даа:
- Рядовой Б. Семён.
- Я!
- Отчество?
- Ягдыкович!
Перепутал наш товарищ, очевидно, два понятия - отчество и отечество…
Хүнэй обог гээшэ гурбан үйлэ хэрэг бүтөөнэ: нэрэдэ нэмэри болоно, адли нэрэтэй хүнүүдһээ илгаруулжа; гэр бүлэ соо (эсэгэ - хүбүүн гээд) харилсаа тодорхойлно; олониитын үмэнэ хүндэлэл элирхэйлжэ харуулна.
Эсэстэнь хэлэхэдэ иимэ, ямаршье нэрэ зүүбэл, бидэ өөрынгөө хуби заяанай эзэн байһаар лэ зандаа һуухабди. Дэлхэй дээрэ бидэнэй нэрэ ямар мүр сараа үлөөхэб - энэ гансал манай өөрымнай үүргэ...
Цыренжаб Чойропов, Россиин журналистнуудай Холбооной гэшүүн.
Дэлхэй дээрэ олон тооной нэрэнүүд байдаг лэ даа. Арад гү, али яһатан бүхэн өөрын түүхэдэ бүридэһэн нэрэнүүдтэй.
Уг изагуурай «бэшэгүүд» сооһоо хуушан мүн баһа мартагдаһаншье буряад нэрэнүүдые мэдэжэ болоно. Зай, хараад үзэел даа.
Уг удамһаа 7 обог нэрэеэ (үе) мэдэдэг буряад хүн ехэл ухаантай, мүнөөнэйхеэр хэлэбэл, урагшаа дабшаһан (продвинутый) гээд тоологдохо байгаа! Намайе бэеэ магтана бшуу гэжэ бү һанаарайт, би теэд 19 үеын нэрэнүүдые мэдэхэ байнаб...
Түрүүн уг удамаа нэрэнүүдые (родословная) бэшээд, нэгэ заа шэбшэжэ, болихо ха даа гээд шиидээб. Юундэб гэхэдэ, элинсэг хулинсагууд нэрэнүүдээ олондо дурдуулаад, «гомдожо», «уурлажа» болохо юм а-а гү гэжэ.
Зай гэжэ, 19 үеын нэрэнүүд сооһоо түрүүшын 12-нь - буряад нэрэнүүд байна (ехэл һонирхолтойгоор үзэгдэнэ, мүнөө үеын «Баяр», «Жаргал» гэхэ мэтэ бэшэ). Саашанхи 5-нь (минии «Цыренжаб» хүрэтэр) - түгэд (тибет) нэрэнүүд байна.
Буддын шажанай дэлгэрхэһээ урид буряадууд тон өөрынгөө үндэһэн хэлэнэй нэрэнүүдтэй байгаа гээд тодорно.
Хожом Буддын шажантай болоһонһоонь хойшо ламанар нэрэ бэдэрхэдээ, санскрит түгэд хоёр хэлэнэй, тэрэ үеын буряадта удхань ойлгогдохогүй нэрэнүүдые үгэдэг болоо.
Баргажан буряадуудай хуушан саарһа дансанууд соо манай нютагаархин анхан хэзээ сагта Бурхан шажанай мүргэлдэ (буддизм) орооб гэһэн баримтанууд бэшээтэй байдаг. XVIII зуун жэлэй һүүл багаар Баргажан дайда руу Буддын шажанай һургаал нэбтэрэн орожо эхилээ юм байна.
Баргажан голдо Онгор галзууд омогтой Магшам Баяhанов эгээ түрүүлэн энэ шажанда ороо гээд тоологдоно (проф. Ж. Сажиновай «Буряадай түүхэ бэшэгүүд» гэһэн гар бэшэмэл ном сооһоо). Онгорой хүбүүн Баяан, Баяанай хүбүүн Магшам - минии 5-хи үеын элинсэг (прапрапрапрадед) болоно. Хараад үзэхэдэ, энэ хүнэй үхибүүнһээ саашаа түгэд нэрэнүүд ябана. Анхан Ламбардаан буряад нэрэтэй хүбүүниинь түгэд Дондоб нэрэ абаад алдаршаа.
«1775 ондо онгор галзууд Дондоб Магшамов зүүхэй омогтой Эмэшкэ Бойтоков гэжэ хүнтэй хамта Гааргын аршаанда амаржа байһан Хориһоо буудалтай лама санаартанда монгол бэшэгэй хэшээлнүүдые заалгаа» (проф. Ж. Сажиновай ном сооһоо).
Ашань саашаа Бадма гээд нэрлэгдээ, гушань - Чойроб. Чойра (цанит) - Бурхан шажанай хамагһаа дээдын сургуули. Үзэхэ номуудынь гэбэл: Буддын шажанай гүүн ухаан («буддийская философия»), Дундаадын зам (учение о «Срединном пути») мүн Хогоосон шанар (понятие «пустотность») тухай һургаал, этика гэхэ мэтэ бэшэшье сэдэбүүд.
Иимэл даа үндэстэн яһанай хуушан нэрэнүүд (гансал нэгэ уг удамай жэшээ дээрэ харахада). 100 буряад хүүдэй уг удамай нэрэнүүдые (родословная) абажа шэнжэлээ хада - 100 ондо-ондоо буряад нэрэнүүд байха. Һонин лэ бэзэ...
…Мянган жэлэй саана ород зоной дунда христиан шажантай болохоһоонь хойшо хари хэлэнэй нэрэнүүд дэлгэрээ һэн. Жэшээлхэдэ, греческэ - Александр (хүниие хамгаалагша), Пётр (шулуун), Екатерина (хододоо арюун); латинска - Валентин (мандагар, хүсэтэй), Полина (арадай); еврейскэ Анна (ниигүүлэсхы сэдьхэлтэ), Семён (шэмээ, мэдээ), Иоанн (юрын хүнүүдэй) гэхэ мэтэ. Ород зон эдэ нэрэнүүдэйнгээ удхые мэдээшьегүй һаа, абаад мүнөө хүрэтэр хэрэглэнэ ха юм.
Буряад зон мүн лэ тиимэ. Жэшээнь, санскридаар «Падма» буряадаараа «лёнхобо сэсэг» гэһэн үгые «Бадма» гэжэ нэрэ болгоод ябанабди; мүн энэ мэтэшэлэн: түгэдөөр «Дондуб» гэжэ үгэ буряадаар «туслагша» гэһэн; түгэдөөр «Ханда» - буряадаар «тэнгэриин хүүхэн-дангина»; түгэдөөр «Жалма) - буряадаар «хаанай хатан»; түгэдөөр «Ринчин» - буряадаар «эрдэни» гэхэ мэтэ. Эдэ нэрэнүүдэйнгээ удхыень мэдэхэшьегүй һаа, 200-гаад жэл соо дадашоод, хари үгэнүүд юм гэжэ мэдэхэеэ болишоод, хэрэглэжэ ябанабди.
Ород нэрэнүүд - эрэшье, эхэнэршье байг хамаагүй - олон зуугаад жэлнүүд соо нэгэл хэбээрээ байдаг (Андрей, Александр, Василий, Елена, Ирина, Сергей, Константин, Татьяна, Матрёна, гэхэ мэтэ.). Түгэд нэрэнүүд баһал тиимэ. Буряад нэрэнүүд юундэб даа ходол нэгэ янзын байдаггүй.
… 1920-1930-аад онуудай үеэр буряад залуушуул шэнэ домог тэмдэгүүд доро ороод абаа. Жэшээнь, хүүгэдтэ онсо һонин нэрэнүүд үгтэдэг болоо: Ударник, Влксма, Искра, Октябрина, Ноябрина, Ревомир (али ехэ хүбүүндэ «Рево», хоёрдохидонь - «Люцилл»), Коммунар, Ким, Интерна, Владлен, Сталина, Мэлс, г.м. Һайн теэд, иимэ ааша маяг үнишье болонгүй үнгэрөөл даа. Һайханаар зэдэлдэг буряад нэрэнүүд бии ха юм теэд.
Нэгэ үедэ Буряад орондо яһала тараһан түгэд нэрэнүүд мүнөө сагта үгы шахуу болоо, жэшээнь, Даба́ (Дава), Дондоб (Дхондуб), Доржо (Дордже), Норбо (Норбу), Цэрэн (Цэринг), гэхэ мэтэ. Мүн баһа Александр, Алексей, Борис, Виталий, Геннадий, Дмитрий, Сергей, г.м. ород нэрэнүүд баһал хомор тээшээ.
Монгол сайхан орондо түгэд нэрэнүүд хомор. Ехэнхидээ, монгол нэрэнүүд анхан сагһаа дэлгэрэнхэй зандаа, жэшээнь: Батбаатар, Баярмэнд, Мөнхжаргал, Одмандах, Оюунцэцэг г.м.
… Нэгэ хэды жэлэй тэндэ сүлөөтэ барилдаагаар (вольная борьба) Россиин чемпионат болоо бэлэй. Минии нүхэр хүбүүн бэшээ: «Анхарыш, «хадын хүбүүд» (кавказ яһанай зон) гээшэднай, бидэндэ ороходоо, ехэ багагүй бултааран түрэл ёһо заншалаа аргагүй хүндэлдэг, орхёогүй зандаа лэ. Тамиршадайнь список соо нэгэшье ород нэрэ, обог үгы байна. Хуу баран өөр яһанай: Магомедрасул Газимагомедов, Абдулрашид Садулаев, Ильяс Бекбулатов ба бэшэ олон даа...».
Манай барилдаашадай нэрэнүүд ород болоод лэ байха юм: Геннадий Манжуев, Олег Алексеев, Борис Будаев, Сергей Замбалов, али мүнөө үеын Евгений Жербаев, Фёдор Балтуев, Алексей Сабидаев, Даши Шарастепанов…
Теэд үлүүсэ гараһанай хэрэггүй. Буряад хүн хүүгэдтээ ород нэрэ юундэ үгэхэ юм гэдэг зон бии. Энэ хадаа буруу: түгэд, санскрит нэрэнүүдтэй ябанал ха юмбибди даа.
Минии нэгэ танил хүбүүн урдань хэлэдэг байгаа: «зарим буряад нэрэнүүднай ород хүнэй хэлэхэдэ хүндэ хүшэр байна, тиимэ хадань хэлэхэдэ бэлэн нэрэнүүдые үгэхэ ёһотойбди». Иимэ дурадхалые би буруу гэжэ тоолодог байгааб. Зүгөөр дабхар нэрэ үгэдэггүй һаа, дээрэ бэшэ аа гү гэжэ һанахаар байгша һэн.
Иимэ нэгэ хошон зугаа бии бэлэй гү? Али үнэн дээрээ болоһон ушар юм гү? Москвагай дээдын засагай нэгэ газарта ноён сайдай кабинет соо секретарша планшет руугаа хараад, хэлэбэ: «Вас ожидает в приёмной Цырен-Доржи Даши-Балбарович Дугар-Нимаев - из Агинского округа». Даргань харюусаа гэдэг: «Хорошо, пусть заходят по одному». Иимэшүү нэрэнүүд нээрээшье байдаг. Даншье ута шэнги бшуу.
Һүүлэй үедэ залуу эхэ эсэгэнэр үхибүүндээ (басаганда, жэшээнь) түрэлхи хэлэн, түрэл соёл уралигтай холбоотой нэрэ үгэхэ гэжэ оролдодог болоһон. Туяна, Оюна, Арюна, Сарюна, хожомынь Алта́на, Нара́на г.м. нэрэнүүд олошороо.
Һаяхана теэд республикын радиогоор Улаан-Үдын лицей-интернадай Бальжина Санжина гэжэ нэрэтэй хоёр һурагша басагад үгэ хэлээ. Эдэ хүүгэдэй эхэ эсэгэнь баян һанаатай байгаа хаш даа гэжэ тоолохоор гү? Бальжин мүн Санжи гэһэн хуушан буряад нэрэнүүдые шэнэлээ бшуу даа.
Зарим буряад нэрэнүүд хубилгагдажа, ородой, баруун Европынхидэй нэрэтэй адлидхагдадаг болоо: Чимид гэжэ нэрэеэ Чимита, Оюун гэжэ нэрэеэ Оюна гү, Аюна болгоод ябана ха юм. Хамаагүй юм ааб даа...
Һүүлэй үедэ һонирхолтойнь юун бэ гэхэдэ, зарим залуу гэр бүлэ дасан ошожо, үхибүүндэ нэрэ абхуулна.
... Буряад обог ба фамили тухай. Бүхы дэлхэй дээрэхи ехэ арадууд тогтомол фамилитай байдаг. Фамили болбол үеын үедэ уг дамжаад ябана.
Буряад зон урда сагта фамили гээшые хэрэгшээхэгүй. Тиигээшье һаа, жэшээнь, «Һинха» гэжэ хүнэй үри һаданарай үдэжэ олон болошоод байхадань, нютагайнь зон тэдэниие хэдэн үе соо баран «Һинхатан» гээд нэрлэдэг байгаа. Зүгөөр энэ обог ямаршье саарһан данса дээрэ байгаагүй.
Буряадууд эсэгынгээ нэрэ дээрэ буряад хэлэндэхи хамаанай залгалта «-ай», «-айн», «-иин» гэһэн «һүүлнүүдые» нэмэжэ, фамили шэнги болгоод ябаа (жэшээнь, Шагдарай Нима, Намсарайн Дарма, Санжиин Дулсан). Ородой «-ов», «-ев» гэһэнтэй адли удхатай (Петров, Елисеев).
Тиин байтараа, зарим буряадууд тогтомол фамилитай болоод захалаа (илангаяа хасагай албанда татагдаһан хүүд). Һүүлдэнь бэшэшье отог зон тогтомол фамилитай болошоһон юм.
Баһа нэгэ онсо юумэн тухай. Буряадууд эсэгынгээ нэрээр фамили хээд ябахадаа, нэгэ үе болоод лэ тэрэнээ һэлгэдэг һэн. Һаяшаг болотор. Энэнь ехэ таарамжагүй байгаа. Мүнөө теэд ондоо болоо ха юм даа.
Үшөө нэгэ һонирхолтой үзэгдэл. Зарим үбгэгүй эхэнэрнүүд үхибүүгээ ЗАГС-да бэшүүлхэдээ, өөрынгөө нэрээр фамилиинь хээд бэшүүлдэг байгаа (илангаяа урда аймагуудта). Иимэ дээрэһээ Цыремаев, Цындымеев, Бутитов, Долгоров, Дулмаев гэхэ мэтын фамилинууд дайралдадаг болоо.
1920-1930-д онуудта зарим буряадууд эсэгынгээ нэрэ дээрэ хуушан монгол бэшэгэй дүримэй залгалтануудые нэмээд, Ринчино, Шагдарон, Ширабон, Будаин гээд ябадаг болоо һэн.
Ородууд фамилиһаа гадна отчествотой байгаа ха юм даа. Эсэгынь нэрэ дээрэ «-ович, -евич, -овна, -евна» залгалтануудые нэмэхэдэ отчество болоно гээшэл даа.
Буряадууд отчествотой болоһоор, үнинэйшье бэшэ. Нэгэ иимэ энеэдэһэтэй ушар хөөрэһүүб.
1950-д онуудай эхеэр Красноярск шадар армида болоһон ушар (алба хэхэ хугасаа тэрэ үедэ ехэ байгаа).
Ротын командир һая албанда ерэһэн хүбүүдээр стройдо танилсана. Тэдэнэй дунда Ягдык тосхонһоо манай нютагай хүбүүн байгаа.
Перекличка болобо даа:
- Рядовой Б. Семён.
- Я!
- Отчество?
- Ягдыкович!
Перепутал наш товарищ, очевидно, два понятия - отчество и отечество…
Хүнэй обог гээшэ гурбан үйлэ хэрэг бүтөөнэ: нэрэдэ нэмэри болоно, адли нэрэтэй хүнүүдһээ илгаруулжа; гэр бүлэ соо (эсэгэ - хүбүүн гээд) харилсаа тодорхойлно; олониитын үмэнэ хүндэлэл элирхэйлжэ харуулна.
Эсэстэнь хэлэхэдэ иимэ, ямаршье нэрэ зүүбэл, бидэ өөрынгөө хуби заяанай эзэн байһаар лэ зандаа һуухабди. Дэлхэй дээрэ бидэнэй нэрэ ямар мүр сараа үлөөхэб - энэ гансал манай өөрымнай үүргэ...
Цыренжаб Чойропов, Россиин журналистнуудай Холбооной гэшүүн.
1787