Сегодня - день рождения Его Святейшества Далай-лама XIV Тензин Гьяцо — духовного лидера буддистов всего мира, лауреата Нобелевской премии мира (1989) и Золотой медали конгресса США (2007).
Родился в 1935 году на северо-востоке Тибета в семье крестьянина.
Дню рождения Его Святейшества Далай-лама XIV Тензин Гьяцо сегодня посвящается международный буддийский фестиваль "Музыка Бодхи", который состоится в 18 часов в Бурятском академическом театре оперы и балета имени Г.Ц. Цыдынжапова.
Предлагаю вашему вниманию мою попытку перевода отрывка из книги "Мой сын Далай-Лама. Рассказ матери" Дики Церинг
Из аннотации к книге: "Бабушка Тибета" рассказывает потрясающую историю своей жизни - жизни матери Его Святейшества четырнадцатого Далай-Ламы. Рассказ этой замечательной женщины богат историческими и культурными деталями, полон чарующих образов, воспоминаний и событий, о которых не смог бы поведать миру никто другой, кроме нее, матери Далай-Ламы.
В своих увлекательных мемуарах Дики Церинг живо и искренне повествует об удивительных страницах своей жизни - проведенных в бедности юных годах, о традициях и ритуалах Древнего Тибета, о своих оставшихся в живых семерых детях. Она с нежностью вспоминает монахов, приехавших в их маленький городок в поисках нового Далай-Ламы, трудное путешествие всей семьи в Лхасу как раз перед началом китайской оккупации Тибета, их жизнь в Лхасе, побег в Индию и чудесное спасение.
Дики Церинг. «Минии хүбүүн Далай лама» (ном соогаан хэһэг)
Биде һайхан ногоон дайдатай газарта байгшаамдь, тойроод хуу нуурнууд, намтаршаг хаданууд. Тэндьхэ газар ехэ үрэжэлтэй, юумэй ургуулхада таарха. Газараа аргааһаар һайжаруулхаш. Ногооёо сабшаад, глинэтэй зад худхаад, улаан болторонь шараад, үхэрэй али шоогойн бааһатай худхахаш. Хатхадань тэрээгүүрээ кангаяа түлихэш.
Канг гээшэ таһалга дээгүүр табигдаан дэбтьхэр. Тэндээ унтахаан амяараа, эдеэлхэш. Хирпиисүүдээр хэгдаан, осоогоо теэд хооһон. Тэндээ хуурай ногоо, хатаан аргааһа али түлеэ хээд, галаа түльхэш. Канг дээгүүрээ ковёроо, дээрэнь простынёо дэлгээгээш.
Галаа бүхэль үдэрөө унтаргаагой байхаа оролдхош. Ехэ хүйтэн байха, даараад зузаан нэхэй хүнжэлнүүдээрээ хушаад унтагшаамбдь. Канггой хадаа хүлдче үхэхаамбдь.
Нажартаа дулаан болхо, 25-30 градус. Теэд үбэлдөөбштаа, арба һараан эхилээд, ээжайха хүйтэрхэ, үдче аяга соо үлээгаан сайшни малгаашниинь хүрөөд, кружкаш тэһэ буугаад байха. Зарьма хүнүүдэй бишайха дайдаар зайгаад ерхэдэнь, улануушиинь хүлдөө гэжэ дуулагшаам.
Зарьматалдаа гурба метр хирэн саһани орходо, хүнгэрэг мани гэрэй хоёртьхо дабхарта хүрхэ. Хоёр үдэр саһаа аршахаш. Үбэлдөө хартоошко, редис, огородоо эдьхиимэ подпол соогоо хэхэш. Подполоо үүдэ зад хаахаш, тэдээнээ хүлдөөхойн түлөө. Мани фермерскэ хозяйство ехы байгаа, өөһэдөө хүшхэрдэггой байгаабдь. Хажуу тэгаан хүнүүшэ абхаш. Зарьманиинь, ньёхог, һара хүдэлхэ, нүгөөдэлынь, юлег – ел. Хоёртьхо һараан дүрбэтьхэ али табатьха һара хүртэр ферма дээр хүдмэр ехэ байгаа. Табатьха һарада үбүүһээ сабшша эхилагшаамдь, үбэлдөө малаа тэжээхын түлөө даа. Долоодьхо һарада тэму хаяхаш, эдэш бобова ургамал. Арбатьха һара болтор ферма дээрэ олон хүлүүншэд хүдэлхэ, хэн ел соо хүдэлнэб – тэдэш ешмээн хаяха.
Биде тэниисэ, ешмээн, бобова ургамал, горчица - мани байдалда юун тааранам – хуу ургуулагшаамдь. Үлүү юумэдээ худалдхаш.
Баабай эртээгүүр сияа уугаад, огород соогоо ургамалнуудаа түүхэ, хажуудаа байгаан үгытэй зондо зарьмиин үгэгшаан – харша дээгүүр тэдээндээ шэдхэ. Айлнууд ойр-ойр байха, сүлөөтэй сагта дал дээрээ гараад, тэдээнээрээ зугаалхаш. Нүхэдөө, урагуудаа баабай хүндэлхэ дуртайгшаан, гэртээ уряад, хойнаан табьха дургой, нэг хүдэн үдэр үлээхэ. Баабай зарьматалдаа архи барьха дуртай байгаал даа. Табя гараад, баабай хүдэлхөө болёо. Бүхы юумээр минии аха заргалдаг болоо. Баабай хүдмэриинь шалгаад һуугшаан. Мама гэрээ хүдмэр хэхэ. Дала хүрээш хадаа, һэргэг, шадалтайгшаан, юумэй оёхо – наһатай болтороо нюдэниинь хурса байгаа.
Манда часы гэжэ байхой, үдэртөө - нараар, һүньдөө - мүшэдөөр сагаа мэдхэш. Багадам намтай аляадаха багшуул олонгшаан, ехэдээлаан хажуутьха айлнуудай хүбүүд, басагад. Нааданхай гэжэ манда үгэй. Басагад айл болжо наадха дуртайбдь. Бүд хайшалжа, залгуулаад оёдог байгаабдь. Саарһа олоодаа, элдэбэйемэ зурхаш, сэсэгүүшэ, гэрнүүшэ гэжайш. Би элһээр гэрнүүшэ барьха дуртайгшаам.
*****
Лхамо Дондуп эртэ, нарани харагдажайхада гараа. Ехээр эбдажайгаан нүхэрни орнаанаа бодоо; гэнтэ шарайнь элүүр хүнэйдля болоо, һонирхооб. Хүбүүн гараа гэхэдэм, хараад, «митии хүн бэшэдля, ехэ болходонь, дасанда үгүүжэмбдь» гээ. Һаяшаг Кумбумай Чуши Ринпоче мойрдаан байгаа, тэрэ хүн болжо түрөөдьхиим гэжэ найдаабдь.
Энэ хүбүүнэймнай гархаан хойшо мани гэр бүлэдэ хүн наһа барахаа, аюул, эн-тэриимэн болхоо болёо. Бороон дахяад орожо, олон үлэн елнүүдэй хойтой һайн саг гэдэргээ ерээ.
Анханаан Лхамо Дондуп нүгөө минии хүбүүдаан ондоогшаан. Гунигта мэдүүлээд, гансаараа байха дуртай. Хүни нюдэнаан өөрёо хубсуһа, юумэдээ саашаань хадалгха. Юу хэжайнаш гэжэ һурхадам, юумэдээ түхёоржо байнам, Лхаса ошхоб, бултуулытнай абаадхаб гэхэ.
Ураг-тарагуудаа, нүхэдөө эрьежэ үзхөө ошходомнай гансхан минии кружкаан ууха. Намаан бэшэ хэнииш өөрьёо дэрэдэ ойро болгхой. Хараажайгаан хүү золгоодаа, модо баряад сохьхо. Мани гэртэ хүни тамхя татаада, ехээр гаарагшаан. Мани нүхэд хэлхэ: «Тани хүбүүнаан айнамбдь, хүдииш багашдань». Энэш нэгэтэйш болоогой, һая аманда оржайгаан сагтань. Би тэнгэряан бугаам гэжэ нэгтэ манда хэлээ. Һонирхооб, юундэб гэхэдэ гархаан һара түрүүхэнэ агаарта нидчегаан хоёр саһата арсаланууша, гилагар хүхэ лууе зүүдэлээб. Тэдэ намда неэгээд, түгэдөөр мэндэшэлээ, һабарнуудаа мангилай дээрээ табяад.
Һүүлдэ намда ойлгуулаа: тэрэ лууш Үндэр Түрэлтэ байгаа, арсаланууд - нечунг оракулнууд (хойтоо болхиимэй харадаг гүрэнэй хүнүүд). Тэдэш Үндэр Түрэлтэдэ саашанхя түрэлынь заажа үгэдэг, Түгэдэй зон. Энэ зүүдэ хараад, хүбүүмни ехэ лама болхобштаа гэжэ ойлгооб, Далай-лама болхо гэжэ ухаандамниш ороогой.
Лхамо Дондобой хоёртой байхадань, мани Такцерай гэртэ 14-хи ДалайЛамай бэдиржэ ябаан ламанууд ерээ. Тэдээн соо Лобсанг Цеванг, цедун (гүрэнэй ноён), Кхецанг Ринпоче (һүүлдэ хитадуудта үхэтэраа зобоожо алуулаан) оролсаан байгаа.
Түрүүшээр ерхэдээ арбан нэгэтьхи, али арбан хоёртьхя һарада ерэбууг даа, саһан ехээр оржайгаа. Дүрбэн фут саһан ороо. Тэдэ зони ерхэдэнь, саһаа этэжэ байгаабдь. Нэгэш хүүень таняагойбдь, Лхасаантьхиим гэжэ һанаабдь, тэдэш өөһэдөө ямар хэрэгээр ябнабдь гэжэ манда хэлээгой. Мани диалект дээрэ һайнаар хэлээ, гурбан ел Далай-ламай бэдиржэ ябаан хойноо. Хэлээтэй байгаа: Ехэ Түрэлтые эртээгүүр олхот, тойроод хуу сагаан байха гэжэ.
Мани гэрэй хажууда байхадаа, Санхо ошшобтораа харгиидаа төөрөөбдь, мани хонуулыт гээ. Сай а́йгалааб, гэртээ барюулаан хлемээр, хатаан мяхаар хүндэлөөб. Малгаашниинь мэндээ хэлээд, хонаанаа, моришинь эдеэлаанаа түлөө мүнгэ үгөө.
Ябаан хойнонь дуулааб, Ехэ Түрэлтые бэдиржэ ябаан хүнүүд гэжэ, теш хадаа манда зорюутан хоноо гэжэ биде һанаашгойбдь.
Гурбан үдэр болоод, эдэмнэй гэдэргээ ерээ. Цонка ошхомнай, харгы заажа үгыт гээ. Нүхэрни хүргэжэ ошоо. Хоёр неделя болоод, дахяад ерээ. Лхамо Дондуп веранда дээрэ наадчайгаа. Кхецанг Ринпоче хоёр ута модошо (ноёдууша түшөөд байдаг) углууда табяа. Мани хүбүүн тэр руу ошоод, нэгэйнь шэлээд абаа. Тэрэ Ринпочэйн нюрга аальханаар сохёод, «энэ минии, та юундэ абаабт?» гээ. Нүгөө зониинь бэй бэе харалсаа. Би тэдээни лхасай диалектээр зугаалааши юуш ойлгоогойб. Канга дээрэ сияа уужайхадамни, Кхецанг Ринпоче ерээд, намтай зугаалаа, сай уугаа. Цонкайн диалект, хитад хэлэ мэдхэ, би хуу ойлгооб. Лхамо Дондуп айлшанай дэгэл доро гараа хээд, урбаахайнь татаа. Би гаараад, «бү тии» гээб. Хүбүүмни Ринпочиин урбаахи дораан эрхи гаргаад, «энэ минии» гээ. Кхецанг Ринпоче хэлээ: «Энэ хуушан, удаанай зүүнэм, би шамда шэнэйе бэлэглүүжэм».
Теэд Лхамо Дондуп эрхеэ уже зүүгээд байгаа. Тэрэ эрхи Кхецанг Ринпочеда 13-хи Далай-Лама бэлэглаан гэжэ һүүлдэ дуулааб.
Дулма Баторова буряад хэлэндэ баргажанай аялгаар оршуулаа. 2019 г.
Родился в 1935 году на северо-востоке Тибета в семье крестьянина.
Дню рождения Его Святейшества Далай-лама XIV Тензин Гьяцо сегодня посвящается международный буддийский фестиваль "Музыка Бодхи", который состоится в 18 часов в Бурятском академическом театре оперы и балета имени Г.Ц. Цыдынжапова.
Предлагаю вашему вниманию мою попытку перевода отрывка из книги "Мой сын Далай-Лама. Рассказ матери" Дики Церинг
Из аннотации к книге: "Бабушка Тибета" рассказывает потрясающую историю своей жизни - жизни матери Его Святейшества четырнадцатого Далай-Ламы. Рассказ этой замечательной женщины богат историческими и культурными деталями, полон чарующих образов, воспоминаний и событий, о которых не смог бы поведать миру никто другой, кроме нее, матери Далай-Ламы.
В своих увлекательных мемуарах Дики Церинг живо и искренне повествует об удивительных страницах своей жизни - проведенных в бедности юных годах, о традициях и ритуалах Древнего Тибета, о своих оставшихся в живых семерых детях. Она с нежностью вспоминает монахов, приехавших в их маленький городок в поисках нового Далай-Ламы, трудное путешествие всей семьи в Лхасу как раз перед началом китайской оккупации Тибета, их жизнь в Лхасе, побег в Индию и чудесное спасение.
Дики Церинг. «Минии хүбүүн Далай лама» (ном соогаан хэһэг)
Биде һайхан ногоон дайдатай газарта байгшаамдь, тойроод хуу нуурнууд, намтаршаг хаданууд. Тэндьхэ газар ехэ үрэжэлтэй, юумэй ургуулхада таарха. Газараа аргааһаар һайжаруулхаш. Ногооёо сабшаад, глинэтэй зад худхаад, улаан болторонь шараад, үхэрэй али шоогойн бааһатай худхахаш. Хатхадань тэрээгүүрээ кангаяа түлихэш.
Канг гээшэ таһалга дээгүүр табигдаан дэбтьхэр. Тэндээ унтахаан амяараа, эдеэлхэш. Хирпиисүүдээр хэгдаан, осоогоо теэд хооһон. Тэндээ хуурай ногоо, хатаан аргааһа али түлеэ хээд, галаа түльхэш. Канг дээгүүрээ ковёроо, дээрэнь простынёо дэлгээгээш.
Галаа бүхэль үдэрөө унтаргаагой байхаа оролдхош. Ехэ хүйтэн байха, даараад зузаан нэхэй хүнжэлнүүдээрээ хушаад унтагшаамбдь. Канггой хадаа хүлдче үхэхаамбдь.
Нажартаа дулаан болхо, 25-30 градус. Теэд үбэлдөөбштаа, арба һараан эхилээд, ээжайха хүйтэрхэ, үдче аяга соо үлээгаан сайшни малгаашниинь хүрөөд, кружкаш тэһэ буугаад байха. Зарьма хүнүүдэй бишайха дайдаар зайгаад ерхэдэнь, улануушиинь хүлдөө гэжэ дуулагшаам.
Зарьматалдаа гурба метр хирэн саһани орходо, хүнгэрэг мани гэрэй хоёртьхо дабхарта хүрхэ. Хоёр үдэр саһаа аршахаш. Үбэлдөө хартоошко, редис, огородоо эдьхиимэ подпол соогоо хэхэш. Подполоо үүдэ зад хаахаш, тэдээнээ хүлдөөхойн түлөө. Мани фермерскэ хозяйство ехы байгаа, өөһэдөө хүшхэрдэггой байгаабдь. Хажуу тэгаан хүнүүшэ абхаш. Зарьманиинь, ньёхог, һара хүдэлхэ, нүгөөдэлынь, юлег – ел. Хоёртьхо һараан дүрбэтьхэ али табатьха һара хүртэр ферма дээр хүдмэр ехэ байгаа. Табатьха һарада үбүүһээ сабшша эхилагшаамдь, үбэлдөө малаа тэжээхын түлөө даа. Долоодьхо һарада тэму хаяхаш, эдэш бобова ургамал. Арбатьха һара болтор ферма дээрэ олон хүлүүншэд хүдэлхэ, хэн ел соо хүдэлнэб – тэдэш ешмээн хаяха.
Биде тэниисэ, ешмээн, бобова ургамал, горчица - мани байдалда юун тааранам – хуу ургуулагшаамдь. Үлүү юумэдээ худалдхаш.
Баабай эртээгүүр сияа уугаад, огород соогоо ургамалнуудаа түүхэ, хажуудаа байгаан үгытэй зондо зарьмиин үгэгшаан – харша дээгүүр тэдээндээ шэдхэ. Айлнууд ойр-ойр байха, сүлөөтэй сагта дал дээрээ гараад, тэдээнээрээ зугаалхаш. Нүхэдөө, урагуудаа баабай хүндэлхэ дуртайгшаан, гэртээ уряад, хойнаан табьха дургой, нэг хүдэн үдэр үлээхэ. Баабай зарьматалдаа архи барьха дуртай байгаал даа. Табя гараад, баабай хүдэлхөө болёо. Бүхы юумээр минии аха заргалдаг болоо. Баабай хүдмэриинь шалгаад һуугшаан. Мама гэрээ хүдмэр хэхэ. Дала хүрээш хадаа, һэргэг, шадалтайгшаан, юумэй оёхо – наһатай болтороо нюдэниинь хурса байгаа.
Манда часы гэжэ байхой, үдэртөө - нараар, һүньдөө - мүшэдөөр сагаа мэдхэш. Багадам намтай аляадаха багшуул олонгшаан, ехэдээлаан хажуутьха айлнуудай хүбүүд, басагад. Нааданхай гэжэ манда үгэй. Басагад айл болжо наадха дуртайбдь. Бүд хайшалжа, залгуулаад оёдог байгаабдь. Саарһа олоодаа, элдэбэйемэ зурхаш, сэсэгүүшэ, гэрнүүшэ гэжайш. Би элһээр гэрнүүшэ барьха дуртайгшаам.
*****
Лхамо Дондуп эртэ, нарани харагдажайхада гараа. Ехээр эбдажайгаан нүхэрни орнаанаа бодоо; гэнтэ шарайнь элүүр хүнэйдля болоо, һонирхооб. Хүбүүн гараа гэхэдэм, хараад, «митии хүн бэшэдля, ехэ болходонь, дасанда үгүүжэмбдь» гээ. Һаяшаг Кумбумай Чуши Ринпоче мойрдаан байгаа, тэрэ хүн болжо түрөөдьхиим гэжэ найдаабдь.
Энэ хүбүүнэймнай гархаан хойшо мани гэр бүлэдэ хүн наһа барахаа, аюул, эн-тэриимэн болхоо болёо. Бороон дахяад орожо, олон үлэн елнүүдэй хойтой һайн саг гэдэргээ ерээ.
Анханаан Лхамо Дондуп нүгөө минии хүбүүдаан ондоогшаан. Гунигта мэдүүлээд, гансаараа байха дуртай. Хүни нюдэнаан өөрёо хубсуһа, юумэдээ саашаань хадалгха. Юу хэжайнаш гэжэ һурхадам, юумэдээ түхёоржо байнам, Лхаса ошхоб, бултуулытнай абаадхаб гэхэ.
Ураг-тарагуудаа, нүхэдөө эрьежэ үзхөө ошходомнай гансхан минии кружкаан ууха. Намаан бэшэ хэнииш өөрьёо дэрэдэ ойро болгхой. Хараажайгаан хүү золгоодаа, модо баряад сохьхо. Мани гэртэ хүни тамхя татаада, ехээр гаарагшаан. Мани нүхэд хэлхэ: «Тани хүбүүнаан айнамбдь, хүдииш багашдань». Энэш нэгэтэйш болоогой, һая аманда оржайгаан сагтань. Би тэнгэряан бугаам гэжэ нэгтэ манда хэлээ. Һонирхооб, юундэб гэхэдэ гархаан һара түрүүхэнэ агаарта нидчегаан хоёр саһата арсаланууша, гилагар хүхэ лууе зүүдэлээб. Тэдэ намда неэгээд, түгэдөөр мэндэшэлээ, һабарнуудаа мангилай дээрээ табяад.
Һүүлдэ намда ойлгуулаа: тэрэ лууш Үндэр Түрэлтэ байгаа, арсаланууд - нечунг оракулнууд (хойтоо болхиимэй харадаг гүрэнэй хүнүүд). Тэдэш Үндэр Түрэлтэдэ саашанхя түрэлынь заажа үгэдэг, Түгэдэй зон. Энэ зүүдэ хараад, хүбүүмни ехэ лама болхобштаа гэжэ ойлгооб, Далай-лама болхо гэжэ ухаандамниш ороогой.
Лхамо Дондобой хоёртой байхадань, мани Такцерай гэртэ 14-хи ДалайЛамай бэдиржэ ябаан ламанууд ерээ. Тэдээн соо Лобсанг Цеванг, цедун (гүрэнэй ноён), Кхецанг Ринпоче (һүүлдэ хитадуудта үхэтэраа зобоожо алуулаан) оролсаан байгаа.
Түрүүшээр ерхэдээ арбан нэгэтьхи, али арбан хоёртьхя һарада ерэбууг даа, саһан ехээр оржайгаа. Дүрбэн фут саһан ороо. Тэдэ зони ерхэдэнь, саһаа этэжэ байгаабдь. Нэгэш хүүень таняагойбдь, Лхасаантьхиим гэжэ һанаабдь, тэдэш өөһэдөө ямар хэрэгээр ябнабдь гэжэ манда хэлээгой. Мани диалект дээрэ һайнаар хэлээ, гурбан ел Далай-ламай бэдиржэ ябаан хойноо. Хэлээтэй байгаа: Ехэ Түрэлтые эртээгүүр олхот, тойроод хуу сагаан байха гэжэ.
Мани гэрэй хажууда байхадаа, Санхо ошшобтораа харгиидаа төөрөөбдь, мани хонуулыт гээ. Сай а́йгалааб, гэртээ барюулаан хлемээр, хатаан мяхаар хүндэлөөб. Малгаашниинь мэндээ хэлээд, хонаанаа, моришинь эдеэлаанаа түлөө мүнгэ үгөө.
Ябаан хойнонь дуулааб, Ехэ Түрэлтые бэдиржэ ябаан хүнүүд гэжэ, теш хадаа манда зорюутан хоноо гэжэ биде һанаашгойбдь.
Гурбан үдэр болоод, эдэмнэй гэдэргээ ерээ. Цонка ошхомнай, харгы заажа үгыт гээ. Нүхэрни хүргэжэ ошоо. Хоёр неделя болоод, дахяад ерээ. Лхамо Дондуп веранда дээрэ наадчайгаа. Кхецанг Ринпоче хоёр ута модошо (ноёдууша түшөөд байдаг) углууда табяа. Мани хүбүүн тэр руу ошоод, нэгэйнь шэлээд абаа. Тэрэ Ринпочэйн нюрга аальханаар сохёод, «энэ минии, та юундэ абаабт?» гээ. Нүгөө зониинь бэй бэе харалсаа. Би тэдээни лхасай диалектээр зугаалааши юуш ойлгоогойб. Канга дээрэ сияа уужайхадамни, Кхецанг Ринпоче ерээд, намтай зугаалаа, сай уугаа. Цонкайн диалект, хитад хэлэ мэдхэ, би хуу ойлгооб. Лхамо Дондуп айлшанай дэгэл доро гараа хээд, урбаахайнь татаа. Би гаараад, «бү тии» гээб. Хүбүүмни Ринпочиин урбаахи дораан эрхи гаргаад, «энэ минии» гээ. Кхецанг Ринпоче хэлээ: «Энэ хуушан, удаанай зүүнэм, би шамда шэнэйе бэлэглүүжэм».
Теэд Лхамо Дондуп эрхеэ уже зүүгээд байгаа. Тэрэ эрхи Кхецанг Ринпочеда 13-хи Далай-Лама бэлэглаан гэжэ һүүлдэ дуулааб.
Дулма Баторова буряад хэлэндэ баргажанай аялгаар оршуулаа. 2019 г.
2514