Пеэшэнэй һайндэр (2024 оной майн 19-дэ).
Пеэшэн болбол хүдөөдэ гэр бүхэнэй байшан соо гол һуури эзэлдэг бшуу. Айлнуудта хоол бэлдэхэ, гэрээ дулаасуулха «даабари» тэрээндэ үгтэдэг байгаа. Мүнөө үеын ёһоор, пеэшэн гэрэй гуламта болон харагдаа.
Пеэшэн хүнэй бэе эдэгээхэ шадабаритай, элдэб хүнүүдые эбтэй нэгэ эблэл болгоод суглуулдаг байгаа. Гэртэ орожо ерэһэн шэнэ хүн бүхэн гарнуудаа пеэшэнэй ара талые баридаг һэн. Энэнь тэдэнэй гэрэй эзэдтэ һайхан һанааяа, халуун дулаан бодолоо элирхэйлнэ гэһэн удхатай байгаа. Хүдөө һууринуудта пеэшэн үбэлэй хүйтэн һарануудта ямаршье үедэ халуун байгша бэлэй.
Хүдөөгэй олон хүнүүд һанана ёһотой - пеэшэн соо шанажа байһан эдеэнһээ ямар гайхамаар амтатай үнэр гарагша бэлэй! Тэрээнэй «нюусань» юум бэ гэхэдэ: пеэшэн соо дулаан (температура) жэгдэ тараад, энэнь эдеэнэй бүхы талаһаа бусалгаха боломжо гэрэй эзэн эхэнэртэ үгэдэг байгаа.
Иигэжэ шанагдаһан хоолой баһа нэгэ үлүү юумэнь юун бэ гэбэл - гал эдеэ сэхэ халаанагүй, тиигэбэл эдеэн дүрэнэгүй.
Эсэгэмни орой үдэшэһөө пеэшэнэйнгээ амһартада газааһаа оруулһан түлеэгээ сомодог байгаа. Модон үглөө болотор хатана бшуу.
Үглөө эртэ Наранай гарахаһаа урид бодогшо бэлэй, теэд галаа түлихэ. Түрүүшын «тэбиргэ» 2-3 час соо дүрэхэ, тиигээд үнэһэн мүн сог суглуулагдаад, пеэшэн сэбэрлэгдэхэ, һүүлдэнь эдеэн шанагдаха.
Пеэшэн соо халуу удаан барихын түлөө амыень түмэр хаалтаар («заслонка») бүглэдэг байгаа.
Эдеэ бэлдэхэдээ (шүлэн ехэнхидээ), али картошка шанахадаа, «болтирог» («чугунок») хэрэглэдэгшэ һэн. Болтирогоо пеэшэн сооһоо татажа абахын түлөө «тулхабаа» («ухват») байха. Хилээмэ барихадаа - модон хүрзэ. Пеэшэн соохи галаа «һэргээхэ», сог үнэһэ татажа абаха гэбэл, шэлээбэр ашаглаха.
Пеэшэн хүдөөгэй хүн бүхэниие түрэһэн үдэрһөөнь хойшо хангажа, һүүлшын үдэр хүрэтэр дулаасуулха, хооллуулха гол хэрэгсэл болоод байгаал даа.
*****
«Гал гээшэ - тэнгэриһээ унаһан ошон».
«Айлшанай ерэхые зүгнөөд галнай,
Түргэн дундаа зугаагаа али дэлгээнэ гү?».
Эдэ уянгата мүрнүүдые Буряадай арадай уран найруулагша Санджа-Сүрэн Раднаевагай ном сооһоо уншаад, гэнтэ һанажархёоб: минии бага байхада, эхэмни «галаа хүбүүдэй» хүн шэнгеэр «дуулажа» эхилхэдэ, ямар нэгэ өөхэтэ эдеэнэй дээжэ галай дүлэн соо табихыемни хүсэдэг байгаа.
Энэ болбол, айлшанай ерэхые галнай зүгнэнэ гээд, эжымнай тайлбарилдаг агша һэн. Би теэд угаа ехээр сэдьхэлээ хүдэлгэн, гал руугаа нэгэ хэды өөхэ тоһоной зүйл шэдэдэг бэлэйб. Бидэ, үхибүүд, айлшад манда буухань гэжэ, аргагүй ехээр хүхидэг байгаабди. «Хүндэтэ айлшад, мандаа түргэн ерэгты, түргэн газаамнай буугты!» - гэһэндэл, аман соогоо иимэ үгэнүүдые шэбэндэдэг һэмди.
Үшөө нэмэжэ хэлэхэдэ те, ута гонзогор сусал гал соогоо олоод, шэлээбэрээрээ аалихан хажуушань хэбтүүлдэг байгаабди («айлшамнай эдеэлээ хадаа, унтажа амараг» гэһэндэл).
Һүүл тээшэ, зааха ехэ боложо, ухаа ороходоо, мэдэдэг болоолди даа: гал тахиха гээшэ - буряадуудай хамагһаа хүндэтэй зан үйлын тэмдэг гэжэ. «Гал гээшэ - тэнгэриһээ унаһан ошон» гээд, түрэл уладнай эртэ урдын сагһаа этигэдэг байгаа. Буряадууд ямаршье үйлэ хэрэгүүдээ, баяр ёһололоо, уйдхар гашуудалаа галда шүтэнгүй бүтээдэггүй байгаа...
(Галина / Санджэ-Сүрүн) Жигмытовна Раднаева - СССР-эй, Россиин уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряадай ба Россиин соёлой габьяата хүдэлмэришэн, Буряадай арадай поэт, Буряадай комсомолой шангай лауреат, Буряадай гүрэнэй соёл ба литературын талаар шангай лауреат).
Тоонто нютагынь - Зэдын аймагай Бага Нарин һуурин. Наһанайнь хани нүхэр Абида - Баргажан голой. Галина Раднаева манай нютагай поэт Геннадий Ринчино хоёр бэе бэеэ һайн мэдэлсэхэ байһан. Бишье Санджэ-Сүрүнэй шүлэгүүдээ уншахыень нэгэнтэ бэшэ шагнаһан байнаб.
Зэдээс яруу найрагч Галина (Санджэ-Сүрүн) Жигмытовна Раднаева бүх шүлгээ зүрх сэтгэлээрээ мэддэг, тэднийг олон нийтийн өмнө цаарс харахгүйгээр уншдаг. Тийм ээ, тэр үнэхээр чин сэтгэлээсээ хайртай, маш олон тооны шүлгийг хэдэн цаг дараалан уншиж чаддах байна...).
*****
Дэрээн нютагаймнай ирагуу найруулагша пеэшэн тухай баһа бэшэдэг байһан юм.
Даша-Дондоб Очиров.
СУСАЛ.
Һуурин соо гэр.
Гэр соо пеэшэн.
Пеэшэн соо гал.
Гал соо сусал.
Сусал соо сог.
Сог соо хөө.
Пеэшэн мэтэ
Минии сээжэм.
Ши пеэшэнэйнгээ урда
Үлеэнэш сусал...
Гараараа гэнтэ
Дайража бү орхи.
Гал нюугаатайл
Зүрхэн соомни!
УУТЫН ХӨӨ.
Пеэшэнэйнгээ уута сооhоо
Нэгэ хэды хөө
Нүүхэдээ абаашаарай, нүхэрни.
Шэнэ газарта байдалаа зохёоходоо
Галаа носоохобди.
ЗАЯАША.
Гэр бүлыншни гол гэшүүн
Гал ехэ заяаша лэ.
Гал ехэ гуламташни
Гэр бүлыншни сахюусан лэ.
ХОНСО.
Хэн айлшан ерэхэб гэжэ,
Хонсоороо тухайлхаш -
Ноён гү, али нохой,
Эрэ гү, али эхэнэр?
(Даша-Дондоб Эметхенович Очиров - Россиин уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэришэн, табан шүлэгүүдэй согсолбориин автор. Тоонто нютагынь - Хурамхаанай аймагай Дэрээн нютаг (Ботолло һуурин).
*****
Словарь / толи (принадлежности у печки / пеэшэнэй дэргэдэхи хэрэгсэл зүйлнүүд):
- чугунок / болтирог,
- сковородка (противень) / хубардаан,
- ухват / тулхабаа,
- кочерга / шэлээбэр,
- щипцы для угля / хабшуур.
*****
На снимке: А) «Галай хүбүүд» зугаалаа. Б) Печь в загородном доме из Литвы. Фото прислала университетская сокурсница из Вильнюса. Недавно она прислала фотографию огородных грядок из загородного своего участка. Предложила мне обменяться снимками из загородных дома и участка…
Цыренжаб Чойропов.
Пеэшэн болбол хүдөөдэ гэр бүхэнэй байшан соо гол һуури эзэлдэг бшуу. Айлнуудта хоол бэлдэхэ, гэрээ дулаасуулха «даабари» тэрээндэ үгтэдэг байгаа. Мүнөө үеын ёһоор, пеэшэн гэрэй гуламта болон харагдаа.
Пеэшэн хүнэй бэе эдэгээхэ шадабаритай, элдэб хүнүүдые эбтэй нэгэ эблэл болгоод суглуулдаг байгаа. Гэртэ орожо ерэһэн шэнэ хүн бүхэн гарнуудаа пеэшэнэй ара талые баридаг һэн. Энэнь тэдэнэй гэрэй эзэдтэ һайхан һанааяа, халуун дулаан бодолоо элирхэйлнэ гэһэн удхатай байгаа. Хүдөө һууринуудта пеэшэн үбэлэй хүйтэн һарануудта ямаршье үедэ халуун байгша бэлэй.
Хүдөөгэй олон хүнүүд һанана ёһотой - пеэшэн соо шанажа байһан эдеэнһээ ямар гайхамаар амтатай үнэр гарагша бэлэй! Тэрээнэй «нюусань» юум бэ гэхэдэ: пеэшэн соо дулаан (температура) жэгдэ тараад, энэнь эдеэнэй бүхы талаһаа бусалгаха боломжо гэрэй эзэн эхэнэртэ үгэдэг байгаа.
Иигэжэ шанагдаһан хоолой баһа нэгэ үлүү юумэнь юун бэ гэбэл - гал эдеэ сэхэ халаанагүй, тиигэбэл эдеэн дүрэнэгүй.
Эсэгэмни орой үдэшэһөө пеэшэнэйнгээ амһартада газааһаа оруулһан түлеэгээ сомодог байгаа. Модон үглөө болотор хатана бшуу.
Үглөө эртэ Наранай гарахаһаа урид бодогшо бэлэй, теэд галаа түлихэ. Түрүүшын «тэбиргэ» 2-3 час соо дүрэхэ, тиигээд үнэһэн мүн сог суглуулагдаад, пеэшэн сэбэрлэгдэхэ, һүүлдэнь эдеэн шанагдаха.
Пеэшэн соо халуу удаан барихын түлөө амыень түмэр хаалтаар («заслонка») бүглэдэг байгаа.
Эдеэ бэлдэхэдээ (шүлэн ехэнхидээ), али картошка шанахадаа, «болтирог» («чугунок») хэрэглэдэгшэ һэн. Болтирогоо пеэшэн сооһоо татажа абахын түлөө «тулхабаа» («ухват») байха. Хилээмэ барихадаа - модон хүрзэ. Пеэшэн соохи галаа «һэргээхэ», сог үнэһэ татажа абаха гэбэл, шэлээбэр ашаглаха.
Пеэшэн хүдөөгэй хүн бүхэниие түрэһэн үдэрһөөнь хойшо хангажа, һүүлшын үдэр хүрэтэр дулаасуулха, хооллуулха гол хэрэгсэл болоод байгаал даа.
*****
«Гал гээшэ - тэнгэриһээ унаһан ошон».
«Айлшанай ерэхые зүгнөөд галнай,
Түргэн дундаа зугаагаа али дэлгээнэ гү?».
Эдэ уянгата мүрнүүдые Буряадай арадай уран найруулагша Санджа-Сүрэн Раднаевагай ном сооһоо уншаад, гэнтэ һанажархёоб: минии бага байхада, эхэмни «галаа хүбүүдэй» хүн шэнгеэр «дуулажа» эхилхэдэ, ямар нэгэ өөхэтэ эдеэнэй дээжэ галай дүлэн соо табихыемни хүсэдэг байгаа.
Энэ болбол, айлшанай ерэхые галнай зүгнэнэ гээд, эжымнай тайлбарилдаг агша һэн. Би теэд угаа ехээр сэдьхэлээ хүдэлгэн, гал руугаа нэгэ хэды өөхэ тоһоной зүйл шэдэдэг бэлэйб. Бидэ, үхибүүд, айлшад манда буухань гэжэ, аргагүй ехээр хүхидэг байгаабди. «Хүндэтэ айлшад, мандаа түргэн ерэгты, түргэн газаамнай буугты!» - гэһэндэл, аман соогоо иимэ үгэнүүдые шэбэндэдэг һэмди.
Үшөө нэмэжэ хэлэхэдэ те, ута гонзогор сусал гал соогоо олоод, шэлээбэрээрээ аалихан хажуушань хэбтүүлдэг байгаабди («айлшамнай эдеэлээ хадаа, унтажа амараг» гэһэндэл).
Һүүл тээшэ, зааха ехэ боложо, ухаа ороходоо, мэдэдэг болоолди даа: гал тахиха гээшэ - буряадуудай хамагһаа хүндэтэй зан үйлын тэмдэг гэжэ. «Гал гээшэ - тэнгэриһээ унаһан ошон» гээд, түрэл уладнай эртэ урдын сагһаа этигэдэг байгаа. Буряадууд ямаршье үйлэ хэрэгүүдээ, баяр ёһололоо, уйдхар гашуудалаа галда шүтэнгүй бүтээдэггүй байгаа...
(Галина / Санджэ-Сүрүн) Жигмытовна Раднаева - СССР-эй, Россиин уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряадай ба Россиин соёлой габьяата хүдэлмэришэн, Буряадай арадай поэт, Буряадай комсомолой шангай лауреат, Буряадай гүрэнэй соёл ба литературын талаар шангай лауреат).
Тоонто нютагынь - Зэдын аймагай Бага Нарин һуурин. Наһанайнь хани нүхэр Абида - Баргажан голой. Галина Раднаева манай нютагай поэт Геннадий Ринчино хоёр бэе бэеэ һайн мэдэлсэхэ байһан. Бишье Санджэ-Сүрүнэй шүлэгүүдээ уншахыень нэгэнтэ бэшэ шагнаһан байнаб.
Зэдээс яруу найрагч Галина (Санджэ-Сүрүн) Жигмытовна Раднаева бүх шүлгээ зүрх сэтгэлээрээ мэддэг, тэднийг олон нийтийн өмнө цаарс харахгүйгээр уншдаг. Тийм ээ, тэр үнэхээр чин сэтгэлээсээ хайртай, маш олон тооны шүлгийг хэдэн цаг дараалан уншиж чаддах байна...).
*****
Дэрээн нютагаймнай ирагуу найруулагша пеэшэн тухай баһа бэшэдэг байһан юм.
Даша-Дондоб Очиров.
СУСАЛ.
Һуурин соо гэр.
Гэр соо пеэшэн.
Пеэшэн соо гал.
Гал соо сусал.
Сусал соо сог.
Сог соо хөө.
Пеэшэн мэтэ
Минии сээжэм.
Ши пеэшэнэйнгээ урда
Үлеэнэш сусал...
Гараараа гэнтэ
Дайража бү орхи.
Гал нюугаатайл
Зүрхэн соомни!
УУТЫН ХӨӨ.
Пеэшэнэйнгээ уута сооhоо
Нэгэ хэды хөө
Нүүхэдээ абаашаарай, нүхэрни.
Шэнэ газарта байдалаа зохёоходоо
Галаа носоохобди.
ЗАЯАША.
Гэр бүлыншни гол гэшүүн
Гал ехэ заяаша лэ.
Гал ехэ гуламташни
Гэр бүлыншни сахюусан лэ.
ХОНСО.
Хэн айлшан ерэхэб гэжэ,
Хонсоороо тухайлхаш -
Ноён гү, али нохой,
Эрэ гү, али эхэнэр?
(Даша-Дондоб Эметхенович Очиров - Россиин уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэришэн, табан шүлэгүүдэй согсолбориин автор. Тоонто нютагынь - Хурамхаанай аймагай Дэрээн нютаг (Ботолло һуурин).
*****
Словарь / толи (принадлежности у печки / пеэшэнэй дэргэдэхи хэрэгсэл зүйлнүүд):
- чугунок / болтирог,
- сковородка (противень) / хубардаан,
- ухват / тулхабаа,
- кочерга / шэлээбэр,
- щипцы для угля / хабшуур.
*****
На снимке: А) «Галай хүбүүд» зугаалаа. Б) Печь в загородном доме из Литвы. Фото прислала университетская сокурсница из Вильнюса. Недавно она прислала фотографию огородных грядок из загородного своего участка. Предложила мне обменяться снимками из загородных дома и участка…
Цыренжаб Чойропов.
2890