Буряад хэлэеэ һэргээе, хүгжөөе!
На Ютубе неожиданно появилось видео советского короткометражного фильма «Сапожки» по мотивам одноимённого рассказа Василия Макаровича Шукшина (1972 г.).
«Хоть один раз-то, думал он, надо сделать ей настоящий подарок. Главное, красивый подарок… Она таких во сне не носила». И так далее. Забавная история. Очень трогательная! И до предела, до последней буковки наполненная, насыщенная Любовью в самом подлинном, в самом русском, если хотите, смысле этого слова.
Вспомнил о том, что одним из первых переводов русской классики в нашей газете «Нютаг хэлэн» на местном наречии баргузинских бурят был как раз этот рассказ…
Цыренжаб Чойропов, редактор газеты "Нютаг хэлэн / Диалекты".
*****
В.М. Шукшин.
Сапожки.
Город запчасть абхаа шофёрнууд ябпа. Сергей Духанин баһа ошолсаан байгаа. Нүхэрнэй городой магазин руу оромсаар, эхэнэр хүнэй үмдэхэ сапожканууша харжархёо. Тэрэ гутуун hанааеынь ехээр хүдэлгѳѳ даа! Сапожканууша hамгандаа бузараар абайб гэжэ hанаа хиим. Хотя бы нэгэш дахин иимэ гутуу абшадхоймууб, нэгтэш хадаа хүн hамгандаа подарок хэдэгшимуу… Үгэйдаан иимэ гоё падарок, нюдэнэй хорхойтхоор. Иимэ сапожка, хѳѳрхииш, зүүдэндээш үмдче үзѳѳгой хиим.
Сергей удаан тэрэ сапожканууша hайхашаана, хюмууhаараа тэрэ стеклянна столынь тоншоод, хухюутэйгээр hурхиим:
- Энэ пинеточконуудтнай хүднэйб?
- Ямар пинеточконууд? - гэжэ обижаться болаандли продавецинь хэлбэ.
- Үгэйл даа, энэ сапожкануудтнай…
- Юу пинеточка гэжэйш хэлнэ… Ёрон табанай.
- Үнтэйшэг байн даа.
Продавецань Сергейе баhаан шэнгеэр хархиим (шамда хэнэй хэан мүнгэн байгаа гэж даа гэжэ hанаадьхиим). Вообще продавецуудш тиимэ бардамууд байдагшимуу. Дефицит худалдна хиим, теэд бидибдь гэандли байгаабшимуу (тэрэ үедэ продавецэй професси бузар престижна байгаа лэ-э, мүнѳѳни сагдли бэшэ, юундэб гэхэдэ хуу юумэн хомор байгаа хиим).
А-а, яахамнайм тэрэ продавецууд. Байз… Ёрон табан солхооб Сергейдэ байгаал даа. Даже далан табан бии, теэд… Сергей газаа гараад, тамхяа татаба. Так-то манай шабар соо тэрэ сапожка үмдѳѳд ябхаар бэшэ хиим. Гамнаха hамгамни, конечно, hарада нэгэ үмдхүүг-үгэйг даа; шабар соо бэшэ, хуурайда гоёхоо байгаа бшимуу. Зато хүдии баярлахаб! Чемодан соогаанаа гаргаад, «На, үмдэ!» гээд хэлхэбэй.
Сергей hамжаани саатай байгаан пивайн ларёгто ошоод, очерьдэ байба.
Дахяад ухаандаа hамгаяа hанна. «Хүдии ехээр баярлахаам, сапожканууш хараад. Зарьматалдаа без бишаахан басгандли ерунда юумэндэ баярладаггэй. Без уйлдаггэй.
Так-то hайнл даа хүн бэеэрээ, минии hамган. Намтайш байхада - сахар бэшэ хиим… Зобхоор. Гансхан архи тухай дурдаа хадаа… Хэлхээр бэшэ. Хүдии терпени хэрэгтэй гэжэ hаннаш. Үшѳѳ багшуулш байна, алга ажал, осоо-газаа хүдмэр барагдаа гэжэ байдагиимууг? Үгэй, эдэшни, hамгадуудш, бузар бэхи лэ-э, юуш хадаа гаталхимаабз гэжэ hанхаар. Бидиш зуунграмдаад, башай хүнгэдѳѳд ябнахиимдь, а эдэшни эртүүраан үдчэ болтор хүл дээрээ хэрмэндли бүхэль үдэрѳѳр эрьелднэ бшуу. Бузар хайрлахааргэй».
Очередиинь удаагаар ябха гээшэнь. Мужигууд ябуутан хоёрдхёо нэмээгээд абна хаш даа…
Так-то хүл нюсгѳѳр ябдаггойлдаа, гутуутай байгаабшимуу, нүгѳѳдэлаан дутхой.
Гоёы сапожконууд байн даа, теэд сэнгынь баhа гоёы байншуу… Абхадаш, гааржа болхо: «Юукхээ нээни абнаш, иимэ хахараан үнтэй юумэ! Басгадтаа нэгиимэй абаа хада дээрэ хаан, пальтош хадань, үбэл мэнэ болхоо байншуу».
Сергей хоёр кружка пива абаад, ааляар уужа байжа, шэбшэнэ. «Иигээд мэдээшгой байтараа дүшэн таба хүрбэгойб даа. Түрүүнэй шэбшэгшаам: хэзээш хадаа hайн жизня́ болхол даа. Теэд сагш хүдии түргѳѳр ниидэнэ! Тии-тиигаар тэрэ «вечным сном» хэбтхэ нүхэнѳѳ хажуудань мэдээшгой забуурта байжайхаш, теэд бүхэли наhандаа ходо нэгиимэй хүлеэгаандли байгааш… Юукхээ юумэй хүлеэгиимпи, бишииханаарш хадань иимэ баяр hамгандаа хүргѳѳгой. Үгэй, мүнгэн байншуу, сапожкануудш байна, абыш - хүнии баярлуулхаш. Дахин иимэ арга может байгаашгой байжа болхо. Басгадай хадамда гарха үшѳѳ үдии, пока үмдхиимэнь олднааб даа. А мүнѳѳ - хоть нэгэш дахин hайн юумэй хииш даа».
Сергей магазин ошобо.
- Үшѳѳ дахинг харуулал даа.
- Юу?
- Сапожканууша.
- Юу тэдэнии хархиим? Размерынь мэдхиимүүш?
- Үгэй, мэдхойб, хараад тухайлхалдяа.
- Размер мэдхой байжа, юуеэ абхам гэнэш. Меэриидэлхэ байгаа бшимуу. Тапочка абжайгаан бэшэ хиим.
- Тапочка бэшэ байна гэжэ ѳѳрѳѳ мэднэм. Сэнгиинь хараад.
- Теэ хадаа юукхээ харьхиимш.
- Танай ямар хэрэгиим, митиин хархам гэншууб.
- Митиин сапожка хархадаа, ямар толк биим, каждо хүнэй харжайгаахада, юун үлхиим?
Сергейн гаардуниинь хүрѳѳ.
- Заа, басаган, би танай турсы хархам гэжэ хэлнэгой бшууб, юундэб гэхэдэ хардуумни вообще хүрнэгой. Намда тэрэ сапожканууша харуулыш гэншууб.
- Танайхин эндэ бү ёдогоногты, нюдэёо бэлтэйтэр архи балгаад, бү аашалагты!
- Хэн эхилнэ? Та намда архи абжа үгѳѳт юу?
Продавец нэгэ сапожкиинь манайхини урда шэдчирхэбэ. Сергей тэрнээ баряад, бузар гоёшооно, булгайр хром сапожка приятнаар дуугарна, хюмууhаараа улайнь тоншжо үзнэ. Гараараа осоонь ороод: «Хүлынь энээн соош унтхал даа», - гэжэйш баярлана.
- Ёрон табанай гэан бэлэйт?
Продавецынь бузар ууртай, бүд бүтүү байна. «Яатараа намай ада үзнэ, юунэй түлѳѳ? (Ямар муу зантайм гэжэ hанхаар)».
- Абхам, - гээд хэлхиим, - хаана түлдэгиим?
- Кассада.
- Ёрон табан солхооб ровно гүүг али копейкатэйг?
Продавецинь хархадаа ээжэйха муухатяар хёлойно, Сергей даже айжархёо, нюдэнүүд соогаан гал гарнадьхиимхээр. «Иргүүтэй эхэнэрдьхиим. Иижэ гаараа хадаа, энэ орон дэлхэйгаан срогаань түрүүн ябхаар байншуу» .
Ровно ёрон табан солхооб байба. Копейкануудгой. Сергей чегээ продавецда үгэбэ, нюдэйнь хархааш айна, туранхай сээжэ дэгүүрэнь хараад, «Хѳѳрхииш, эбшэн тхим даа» гэжэ hанаба, даже хайрладууниинь хүрээ.
Продавецань чегынь абнагой. Сергей нюдэ рунь харха болбо. Эхэнэрэй нюдэн соо гансхан муухай hанаан бэшэ, үшѳѳ нэгэ баярдли юумэн харагдаба.
- Сапожканууша үгыт.
- Контрольдо ошогты.
- Хааным? - гэжэ Сергей аалиханаар hурна, эхэнэрэй урда зосоонь «буря кипедалаандли» болбо.
Продавецинь бүд-бүтүү. Гансхан гэтээд байна.
- Контрольтнай хааным? - Сергей нюдэ руунь сэхэ харна, дэнш ууртайгаар бэшэл даа. – А-а, нам руу бү хара. Бишни hамгатайб. Намдаш басгад сразу дурладаггэй..., теэд би хашангхимпи. Терпеэгээд байхош даа.
- Контрольш хаана гэнэш?
Продавецинь аман ѳѳрѳѳ неэгдэжбэ. Иимиимэй шэхэндээш дуулхаб гэжэ hанаагой хиим.
Сергеймнай контролёо бэдирхээ ябба. «Хаанаа иижайж хэлбэбпи. Энэ изиие нервиинь хүдэлгѳѳд абаадьхиимпи. А-а, ѳѳрѳѳ зэмтэй. Хүндли зугаалхаа яана? Уур сухал гээшэнь, хэлхээр бэшэ».
Контроль дээрэ сапожкануудаа абаад, гэртээ ябхаяа автобаза тээшээ гэшхэлбэ. Дежурка соо орходонь, хуу булта коробкиинь хархаабз гэжэ hанаан байгаа, теэд хэнш харнагойл даа. Спорижал байгаа бшимуу ганса. Үйлсээр гараhан залуу попые хараад, хүдии мүнгэ абдагиимааб гэжэ спориина. Хэнаанш ехээр Витька Кибяков ниргэхиим. Тэрээнэй нюурынь эреэ-марай, саб сагаан, амьдагхээр бэшэ, ехэ нюдэнүүшынь юундэб даа уйдхартай... Даже спордо буляаш хадаа, бузар ехээр hүйхэржэ байжа, хүнүүшэ доромжолдогшимуу, нюдэниинь всё равно уйдхартай лэ-э, сэсэнш хадаа.
- Ши мэдхиимүүш, тэрээндэш ѳѳрэйнь персональна «Волга» бии. «Волга»! - гэжайш Витькань (хонаан нэрэнь - «Рашпиль») ниргэнэ, - тэдэш даже hуржайхадаа, стипенди абдаг. Зуун табяад солхооб! Ойлгонууш? Стипенди гэншууб!
- Би хадаа биймааб даа, но персональнань тиитараа залуушуулда байдаггойл даа. Персональнаш, тэрэ хэн бэлэй, апостолнуудтань байгаа бшимуу. Үгэй, апостолнууд бэшэ, хэн бэлэй?..
- Ойлгонууш, апостолнуудтань персональна «Волга» байн хиим! Ши иргүүтэй түгсүүлэш! Ши ѳѳрѳѳ апостолош!
- Если зуун табин - стипенди хадаа, окладынь хүдиимааб?
- Тэрэш ходо тэрьгилдче ябдагшимуу. Бесплатно тиижэ зобжо ябаа гэжэ hаннууш? На! Табан зуунда hанаатай байгааш?
- Тэрэш бурхандаа веридэг хүн байха ёhотой хиим.
Сергейдэ арсалдтууниинь без хүрѳѳгэй лэ-э. Так-то табан зуун солхооб залуу попто ехэшэгдли хиим гэжэ hанааш хадаа. Мүнѳѳ тэрээн тухай хэлдүүниинь без хүрээгой, Сергей сапожкануудаа харуулха ехэ hанаатай байгаа хиим. Тэдээнээ гаргаад харба, эдэш мэнэ тэрэ поп тухай мартха байха. Үгэй, мартанагойбштаа. Митиин хараа, и всё…
Гансхан нэгэниинь гараа hарбайхиим. Сапожкайнь харна-харна. Хромынь дуугаруулна, түмэр хюмууhаараа улайнь дайрна, үшѳѳ питан-хара гараараа саб-сагаан мехтэй сапожка руунь орно.
Сергей сапожкоёо буляажа абба.
- Муухай поршнидли нюдаргаараа, hабараараа юу орнош?
Шофёриинь неэнэ.
- Хэндээ абаабш?
- Һамгандаа.
Тиихэдэнь хуу бүд-бүтүү болбо.
- Хэндэ гэнэш? - гээд Рашпиль hурхиим.
- Клавкада.
- Харуул даа...
Сапожкань гарнуудаар ябба. Хуу барижа үзнэ, үнэрднэ, осоонь орхоо айна. Сергеймнай бардам лэ-э!
- Хүднэйм энэ зѳѳриш?
- Ёрон таба.
Сергей руу хуу харба, ойлгохиин аргагой. Сергейда даже таагойдли болбо.
- Ши иргүүтээш? - гэжэ Рашпиль хэлхиим. - Юункхээ иимэ гутуу үмдхиим?
- Үмдхѳѳ байгаа бшимуу.
Сергей спокойны байхаа оролдно, но зосоонь бузар hонин болаандли. Ишѳѳ иижэ шэбшхиим: «Мотороллерэй хахад сэн».
- Шамай иимэ сапожка аба гэжэ хэлымууг?
- Хэлээ-хэлээгой, ямариим. Миин абааб, и всё.
- Хаана энээнииш үмдхиим? Манда шабар үбдэг хүртэр, теэд иимэ гутуу аяар ёрон табанда абжайха…
- Энэш үбэлэй хиим.
- Теэд үбэлдѳѳ хаана ошхиим энээнииш үмдѳѳд?
- Үшѳѳ энэш городой изиин хүлдэ таархаар байншуу. Клавайн хүл осоонь орхой. Хүдэдьхи размертэйм? Хамартань гансхан үмдүүлхээр.
- Ямар размертайм гэнэб?
- А-а, арьлагтыл даа. Танайхин юукхээ яарнат?
Бултандаа энеэлдэбэ.
- Үгэй, хайртай байншуу. Энэ мүнгэ харгы дээр олоогой хиимш.
- Хүдлѳѳд, иимэ мүнгэ олооб, хашан гээд траатихаа - ѳѳрѳѳ мэдээ бшимууб. Юу танайхин шашагалднад?
- Шамай резинова гутуу абаарай гэан байгаа ёhотой.
- Это ж зимние! Резинова…?
Тииж хэлхэдэнь, Сергей без гаардууниинь хүрѳѳ:
- А-а, тэрэ поп тухайгаа лучше зуугаалагты. Хүдии абдаг гэнэт?
- Шамаан ехээрэл даа.
- Хүнэй мүнгэ тоолходоо бэрхэт лэ-э, бэшэ хэхиимэтнэй үгэй.
- Ши юу обижаться болнош. Шамда хэлнэ бшуубдь? Хэрэггой юумэй абааш гэжэ. Бү гаара.
- Би гаарнагойлдяа. Танайхин минии түлѳѳ иитэрээ юундэ яарнат? Танаан мүнгэ займаар абаагой хиимпи.
- Иргүүтэй зони хараад, яарналдяа. Хайртай байншуу.
Үшѳѳ хэрэлдээшэн болоод, гэртээ ябпа даа. Харгыдаа механик аhалдаа.
- Һамганш шамдаа юу абаарай гэжэ мүнгэ үгэан байгааб? Ондоо юумэй абхаад алдаа бшууштаа.
Сергей механигаа хүндэлдэг байгаа, тиихэлээрээ юуш харюу хэлээгой.
- Митиин, заа, зүблѳѳл даа тэрээн тухай.
Үдшэ гэртээ хүрбэ. Сергей хэндэш «пока» гээгой, гансаараа ябба.
Гэртээ Клавдя үхидѳѳрѳѳ сайя уужа байгаа.
- Ямар удаан болнош? Хонхоо үлээдьхиим гэжэ hанжайгааб.
- А-а, пока запчастяа автобаза хүртэр асархадамнай… Үшѳѳ районуудаар хубаана бшуу.
- Баабай, нэгэш юумэй абаагойш? - гэжэ ехэ Груша басганиинь hурхиим (харгыдаа Сергей иижайш шэбшаан байгаа: «Клавкиин гаараа хада, сапожканууша худаг соо хаяхаб»).
- Абааб.
Хуу бултандаа Сергей руу харба.
- Тээ тэрэ, чемодан соо.
Сергей тамхиндаа орбо, татаба, гарынь hалганаа...
- Клавдя чемодан согаан коробкиинь гаргаад, тэндаан - сапожканууша… Электриин галда ялагар сабхинууд үшѳѳ hайхнаар харагдхиим. Коробка соогоо сабхинууд без неэжэ байгаандли... «О-А!» - гэлдэбэ гэртэлынь.
- Ой, хэндэ иимиимэй абаабш? Аргамгой!
- Шамда, бэшэ хэндэ байгаа гээбш.
Клавдя орон дээрэ hуугаад, үмдчэ үзбэ. Орногой! Городой гутуун хүдѳѳгэй эхнэрэй хүлдэ оржо үхиим бэшэ. Сергейн зосоо эбдаандли болбо.
- Хэдыдьхэ размер бэлэй?
- Гушан найма.
- Үгэй, размериинь миниил даа. Багтнагойбштаа! Энэ ямар муухай хүлэб!
- Байжай. Нарин чулки үмдѳѳд, туршииш даа.
- Үгэй, орхой лэ-э.
- Эх, хэднэйб?
- Ёрон таба.
Сергей тамхяа дахиин татаба. Клавдя будто шагнаагойдли. Ёрон табан солхооб лэ даа сэнгынь.
Клавдя бузар гоёшооно, нюдэндэнь уhан бии болхиим… Үгэй, сэнгынь дуулаал даа.
- Эх, нэгэш дахин, и то…
Сергейн зүрхэн үбдэшэбэ… Хэзээнэй мартагдаан дуран… Хайртайгаар hамганиинь харагдаа. Гариинь баряад, нюдэдиинь шагаана. Клавдя тоже хараба. Гэнтэ эшаандли… Залуудаадли, хухюутэйгээр хэлхиим: «Груша, шинии талаан болоо. Үмдэл даа».
- Арбадьхаа hайнаар дүүргээ хадаш, подарок шамда болхо, - гэжэ Сергей басгандаа хэлнэ. Клавдя тоже баяртай.
…Унтхаан түрүүн Сергей тамхяа татхаа пеэшэнээ хажууда hуудаг зантай. Тамхяа татьжа, мүнѳѳдэрэй событиинуудаа hанжа hууна. Һанаандань юундэб даа гоёыдли байгаа...
Клавдя постелеэ дэлгээгээд, «Ерэ» гээд нүхэрѳѳ дуудхиим.
Сергей зорюутан дуулаагойдли болоод, юунгхиимааб гээд hууна.
- Сергунь, - гээд Клава многообещающе дулаанаар хэлхэдэнь, Сергей досоогоо неэгээд, «сапожка абаанайм түлѳѳ дууднагойл даа, ондоо юумэн гээд…» hанна.
Хуу hайн лэ даа, ямаршгой, хамаагой…
На снимке: иллюстрации к рассказу «Сапожки».
Дулма Баторова буряад хэлэн дээрэ баргажан буряадуудай аялгаар оршуулаа.
На Ютубе неожиданно появилось видео советского короткометражного фильма «Сапожки» по мотивам одноимённого рассказа Василия Макаровича Шукшина (1972 г.).
«Хоть один раз-то, думал он, надо сделать ей настоящий подарок. Главное, красивый подарок… Она таких во сне не носила». И так далее. Забавная история. Очень трогательная! И до предела, до последней буковки наполненная, насыщенная Любовью в самом подлинном, в самом русском, если хотите, смысле этого слова.
Вспомнил о том, что одним из первых переводов русской классики в нашей газете «Нютаг хэлэн» на местном наречии баргузинских бурят был как раз этот рассказ…
Цыренжаб Чойропов, редактор газеты "Нютаг хэлэн / Диалекты".
*****
В.М. Шукшин.
Сапожки.
Город запчасть абхаа шофёрнууд ябпа. Сергей Духанин баһа ошолсаан байгаа. Нүхэрнэй городой магазин руу оромсаар, эхэнэр хүнэй үмдэхэ сапожканууша харжархёо. Тэрэ гутуун hанааеынь ехээр хүдэлгѳѳ даа! Сапожканууша hамгандаа бузараар абайб гэжэ hанаа хиим. Хотя бы нэгэш дахин иимэ гутуу абшадхоймууб, нэгтэш хадаа хүн hамгандаа подарок хэдэгшимуу… Үгэйдаан иимэ гоё падарок, нюдэнэй хорхойтхоор. Иимэ сапожка, хѳѳрхииш, зүүдэндээш үмдче үзѳѳгой хиим.
Сергей удаан тэрэ сапожканууша hайхашаана, хюмууhаараа тэрэ стеклянна столынь тоншоод, хухюутэйгээр hурхиим:
- Энэ пинеточконуудтнай хүднэйб?
- Ямар пинеточконууд? - гэжэ обижаться болаандли продавецинь хэлбэ.
- Үгэйл даа, энэ сапожкануудтнай…
- Юу пинеточка гэжэйш хэлнэ… Ёрон табанай.
- Үнтэйшэг байн даа.
Продавецань Сергейе баhаан шэнгеэр хархиим (шамда хэнэй хэан мүнгэн байгаа гэж даа гэжэ hанаадьхиим). Вообще продавецуудш тиимэ бардамууд байдагшимуу. Дефицит худалдна хиим, теэд бидибдь гэандли байгаабшимуу (тэрэ үедэ продавецэй професси бузар престижна байгаа лэ-э, мүнѳѳни сагдли бэшэ, юундэб гэхэдэ хуу юумэн хомор байгаа хиим).
А-а, яахамнайм тэрэ продавецууд. Байз… Ёрон табан солхооб Сергейдэ байгаал даа. Даже далан табан бии, теэд… Сергей газаа гараад, тамхяа татаба. Так-то манай шабар соо тэрэ сапожка үмдѳѳд ябхаар бэшэ хиим. Гамнаха hамгамни, конечно, hарада нэгэ үмдхүүг-үгэйг даа; шабар соо бэшэ, хуурайда гоёхоо байгаа бшимуу. Зато хүдии баярлахаб! Чемодан соогаанаа гаргаад, «На, үмдэ!» гээд хэлхэбэй.
Сергей hамжаани саатай байгаан пивайн ларёгто ошоод, очерьдэ байба.
Дахяад ухаандаа hамгаяа hанна. «Хүдии ехээр баярлахаам, сапожканууш хараад. Зарьматалдаа без бишаахан басгандли ерунда юумэндэ баярладаггэй. Без уйлдаггэй.
Так-то hайнл даа хүн бэеэрээ, минии hамган. Намтайш байхада - сахар бэшэ хиим… Зобхоор. Гансхан архи тухай дурдаа хадаа… Хэлхээр бэшэ. Хүдии терпени хэрэгтэй гэжэ hаннаш. Үшѳѳ багшуулш байна, алга ажал, осоо-газаа хүдмэр барагдаа гэжэ байдагиимууг? Үгэй, эдэшни, hамгадуудш, бузар бэхи лэ-э, юуш хадаа гаталхимаабз гэжэ hанхаар. Бидиш зуунграмдаад, башай хүнгэдѳѳд ябнахиимдь, а эдэшни эртүүраан үдчэ болтор хүл дээрээ хэрмэндли бүхэль үдэрѳѳр эрьелднэ бшуу. Бузар хайрлахааргэй».
Очередиинь удаагаар ябха гээшэнь. Мужигууд ябуутан хоёрдхёо нэмээгээд абна хаш даа…
Так-то хүл нюсгѳѳр ябдаггойлдаа, гутуутай байгаабшимуу, нүгѳѳдэлаан дутхой.
Гоёы сапожконууд байн даа, теэд сэнгынь баhа гоёы байншуу… Абхадаш, гааржа болхо: «Юукхээ нээни абнаш, иимэ хахараан үнтэй юумэ! Басгадтаа нэгиимэй абаа хада дээрэ хаан, пальтош хадань, үбэл мэнэ болхоо байншуу».
Сергей хоёр кружка пива абаад, ааляар уужа байжа, шэбшэнэ. «Иигээд мэдээшгой байтараа дүшэн таба хүрбэгойб даа. Түрүүнэй шэбшэгшаам: хэзээш хадаа hайн жизня́ болхол даа. Теэд сагш хүдии түргѳѳр ниидэнэ! Тии-тиигаар тэрэ «вечным сном» хэбтхэ нүхэнѳѳ хажуудань мэдээшгой забуурта байжайхаш, теэд бүхэли наhандаа ходо нэгиимэй хүлеэгаандли байгааш… Юукхээ юумэй хүлеэгиимпи, бишииханаарш хадань иимэ баяр hамгандаа хүргѳѳгой. Үгэй, мүнгэн байншуу, сапожкануудш байна, абыш - хүнии баярлуулхаш. Дахин иимэ арга может байгаашгой байжа болхо. Басгадай хадамда гарха үшѳѳ үдии, пока үмдхиимэнь олднааб даа. А мүнѳѳ - хоть нэгэш дахин hайн юумэй хииш даа».
Сергей магазин ошобо.
- Үшѳѳ дахинг харуулал даа.
- Юу?
- Сапожканууша.
- Юу тэдэнии хархиим? Размерынь мэдхиимүүш?
- Үгэй, мэдхойб, хараад тухайлхалдяа.
- Размер мэдхой байжа, юуеэ абхам гэнэш. Меэриидэлхэ байгаа бшимуу. Тапочка абжайгаан бэшэ хиим.
- Тапочка бэшэ байна гэжэ ѳѳрѳѳ мэднэм. Сэнгиинь хараад.
- Теэ хадаа юукхээ харьхиимш.
- Танай ямар хэрэгиим, митиин хархам гэншууб.
- Митиин сапожка хархадаа, ямар толк биим, каждо хүнэй харжайгаахада, юун үлхиим?
Сергейн гаардуниинь хүрѳѳ.
- Заа, басаган, би танай турсы хархам гэжэ хэлнэгой бшууб, юундэб гэхэдэ хардуумни вообще хүрнэгой. Намда тэрэ сапожканууша харуулыш гэншууб.
- Танайхин эндэ бү ёдогоногты, нюдэёо бэлтэйтэр архи балгаад, бү аашалагты!
- Хэн эхилнэ? Та намда архи абжа үгѳѳт юу?
Продавец нэгэ сапожкиинь манайхини урда шэдчирхэбэ. Сергей тэрнээ баряад, бузар гоёшооно, булгайр хром сапожка приятнаар дуугарна, хюмууhаараа улайнь тоншжо үзнэ. Гараараа осоонь ороод: «Хүлынь энээн соош унтхал даа», - гэжэйш баярлана.
- Ёрон табанай гэан бэлэйт?
Продавецынь бузар ууртай, бүд бүтүү байна. «Яатараа намай ада үзнэ, юунэй түлѳѳ? (Ямар муу зантайм гэжэ hанхаар)».
- Абхам, - гээд хэлхиим, - хаана түлдэгиим?
- Кассада.
- Ёрон табан солхооб ровно гүүг али копейкатэйг?
Продавецинь хархадаа ээжэйха муухатяар хёлойно, Сергей даже айжархёо, нюдэнүүд соогаан гал гарнадьхиимхээр. «Иргүүтэй эхэнэрдьхиим. Иижэ гаараа хадаа, энэ орон дэлхэйгаан срогаань түрүүн ябхаар байншуу» .
Ровно ёрон табан солхооб байба. Копейкануудгой. Сергей чегээ продавецда үгэбэ, нюдэйнь хархааш айна, туранхай сээжэ дэгүүрэнь хараад, «Хѳѳрхииш, эбшэн тхим даа» гэжэ hанаба, даже хайрладууниинь хүрээ.
Продавецань чегынь абнагой. Сергей нюдэ рунь харха болбо. Эхэнэрэй нюдэн соо гансхан муухай hанаан бэшэ, үшѳѳ нэгэ баярдли юумэн харагдаба.
- Сапожканууша үгыт.
- Контрольдо ошогты.
- Хааным? - гэжэ Сергей аалиханаар hурна, эхэнэрэй урда зосоонь «буря кипедалаандли» болбо.
Продавецинь бүд-бүтүү. Гансхан гэтээд байна.
- Контрольтнай хааным? - Сергей нюдэ руунь сэхэ харна, дэнш ууртайгаар бэшэл даа. – А-а, нам руу бү хара. Бишни hамгатайб. Намдаш басгад сразу дурладаггэй..., теэд би хашангхимпи. Терпеэгээд байхош даа.
- Контрольш хаана гэнэш?
Продавецинь аман ѳѳрѳѳ неэгдэжбэ. Иимиимэй шэхэндээш дуулхаб гэжэ hанаагой хиим.
Сергеймнай контролёо бэдирхээ ябба. «Хаанаа иижайж хэлбэбпи. Энэ изиие нервиинь хүдэлгѳѳд абаадьхиимпи. А-а, ѳѳрѳѳ зэмтэй. Хүндли зугаалхаа яана? Уур сухал гээшэнь, хэлхээр бэшэ».
Контроль дээрэ сапожкануудаа абаад, гэртээ ябхаяа автобаза тээшээ гэшхэлбэ. Дежурка соо орходонь, хуу булта коробкиинь хархаабз гэжэ hанаан байгаа, теэд хэнш харнагойл даа. Спорижал байгаа бшимуу ганса. Үйлсээр гараhан залуу попые хараад, хүдии мүнгэ абдагиимааб гэжэ спориина. Хэнаанш ехээр Витька Кибяков ниргэхиим. Тэрээнэй нюурынь эреэ-марай, саб сагаан, амьдагхээр бэшэ, ехэ нюдэнүүшынь юундэб даа уйдхартай... Даже спордо буляаш хадаа, бузар ехээр hүйхэржэ байжа, хүнүүшэ доромжолдогшимуу, нюдэниинь всё равно уйдхартай лэ-э, сэсэнш хадаа.
- Ши мэдхиимүүш, тэрээндэш ѳѳрэйнь персональна «Волга» бии. «Волга»! - гэжайш Витькань (хонаан нэрэнь - «Рашпиль») ниргэнэ, - тэдэш даже hуржайхадаа, стипенди абдаг. Зуун табяад солхооб! Ойлгонууш? Стипенди гэншууб!
- Би хадаа биймааб даа, но персональнань тиитараа залуушуулда байдаггойл даа. Персональнаш, тэрэ хэн бэлэй, апостолнуудтань байгаа бшимуу. Үгэй, апостолнууд бэшэ, хэн бэлэй?..
- Ойлгонууш, апостолнуудтань персональна «Волга» байн хиим! Ши иргүүтэй түгсүүлэш! Ши ѳѳрѳѳ апостолош!
- Если зуун табин - стипенди хадаа, окладынь хүдиимааб?
- Тэрэш ходо тэрьгилдче ябдагшимуу. Бесплатно тиижэ зобжо ябаа гэжэ hаннууш? На! Табан зуунда hанаатай байгааш?
- Тэрэш бурхандаа веридэг хүн байха ёhотой хиим.
Сергейдэ арсалдтууниинь без хүрѳѳгэй лэ-э. Так-то табан зуун солхооб залуу попто ехэшэгдли хиим гэжэ hанааш хадаа. Мүнѳѳ тэрээн тухай хэлдүүниинь без хүрээгой, Сергей сапожкануудаа харуулха ехэ hанаатай байгаа хиим. Тэдээнээ гаргаад харба, эдэш мэнэ тэрэ поп тухай мартха байха. Үгэй, мартанагойбштаа. Митиин хараа, и всё…
Гансхан нэгэниинь гараа hарбайхиим. Сапожкайнь харна-харна. Хромынь дуугаруулна, түмэр хюмууhаараа улайнь дайрна, үшѳѳ питан-хара гараараа саб-сагаан мехтэй сапожка руунь орно.
Сергей сапожкоёо буляажа абба.
- Муухай поршнидли нюдаргаараа, hабараараа юу орнош?
Шофёриинь неэнэ.
- Хэндээ абаабш?
- Һамгандаа.
Тиихэдэнь хуу бүд-бүтүү болбо.
- Хэндэ гэнэш? - гээд Рашпиль hурхиим.
- Клавкада.
- Харуул даа...
Сапожкань гарнуудаар ябба. Хуу барижа үзнэ, үнэрднэ, осоонь орхоо айна. Сергеймнай бардам лэ-э!
- Хүднэйм энэ зѳѳриш?
- Ёрон таба.
Сергей руу хуу харба, ойлгохиин аргагой. Сергейда даже таагойдли болбо.
- Ши иргүүтээш? - гэжэ Рашпиль хэлхиим. - Юункхээ иимэ гутуу үмдхиим?
- Үмдхѳѳ байгаа бшимуу.
Сергей спокойны байхаа оролдно, но зосоонь бузар hонин болаандли. Ишѳѳ иижэ шэбшхиим: «Мотороллерэй хахад сэн».
- Шамай иимэ сапожка аба гэжэ хэлымууг?
- Хэлээ-хэлээгой, ямариим. Миин абааб, и всё.
- Хаана энээнииш үмдхиим? Манда шабар үбдэг хүртэр, теэд иимэ гутуу аяар ёрон табанда абжайха…
- Энэш үбэлэй хиим.
- Теэд үбэлдѳѳ хаана ошхиим энээнииш үмдѳѳд?
- Үшѳѳ энэш городой изиин хүлдэ таархаар байншуу. Клавайн хүл осоонь орхой. Хүдэдьхи размертэйм? Хамартань гансхан үмдүүлхээр.
- Ямар размертайм гэнэб?
- А-а, арьлагтыл даа. Танайхин юукхээ яарнат?
Бултандаа энеэлдэбэ.
- Үгэй, хайртай байншуу. Энэ мүнгэ харгы дээр олоогой хиимш.
- Хүдлѳѳд, иимэ мүнгэ олооб, хашан гээд траатихаа - ѳѳрѳѳ мэдээ бшимууб. Юу танайхин шашагалднад?
- Шамай резинова гутуу абаарай гэан байгаа ёhотой.
- Это ж зимние! Резинова…?
Тииж хэлхэдэнь, Сергей без гаардууниинь хүрѳѳ:
- А-а, тэрэ поп тухайгаа лучше зуугаалагты. Хүдии абдаг гэнэт?
- Шамаан ехээрэл даа.
- Хүнэй мүнгэ тоолходоо бэрхэт лэ-э, бэшэ хэхиимэтнэй үгэй.
- Ши юу обижаться болнош. Шамда хэлнэ бшуубдь? Хэрэггой юумэй абааш гэжэ. Бү гаара.
- Би гаарнагойлдяа. Танайхин минии түлѳѳ иитэрээ юундэ яарнат? Танаан мүнгэ займаар абаагой хиимпи.
- Иргүүтэй зони хараад, яарналдяа. Хайртай байншуу.
Үшѳѳ хэрэлдээшэн болоод, гэртээ ябпа даа. Харгыдаа механик аhалдаа.
- Һамганш шамдаа юу абаарай гэжэ мүнгэ үгэан байгааб? Ондоо юумэй абхаад алдаа бшууштаа.
Сергей механигаа хүндэлдэг байгаа, тиихэлээрээ юуш харюу хэлээгой.
- Митиин, заа, зүблѳѳл даа тэрээн тухай.
Үдшэ гэртээ хүрбэ. Сергей хэндэш «пока» гээгой, гансаараа ябба.
Гэртээ Клавдя үхидѳѳрѳѳ сайя уужа байгаа.
- Ямар удаан болнош? Хонхоо үлээдьхиим гэжэ hанжайгааб.
- А-а, пока запчастяа автобаза хүртэр асархадамнай… Үшѳѳ районуудаар хубаана бшуу.
- Баабай, нэгэш юумэй абаагойш? - гэжэ ехэ Груша басганиинь hурхиим (харгыдаа Сергей иижайш шэбшаан байгаа: «Клавкиин гаараа хада, сапожканууша худаг соо хаяхаб»).
- Абааб.
Хуу бултандаа Сергей руу харба.
- Тээ тэрэ, чемодан соо.
Сергей тамхиндаа орбо, татаба, гарынь hалганаа...
- Клавдя чемодан согаан коробкиинь гаргаад, тэндаан - сапожканууша… Электриин галда ялагар сабхинууд үшѳѳ hайхнаар харагдхиим. Коробка соогоо сабхинууд без неэжэ байгаандли... «О-А!» - гэлдэбэ гэртэлынь.
- Ой, хэндэ иимиимэй абаабш? Аргамгой!
- Шамда, бэшэ хэндэ байгаа гээбш.
Клавдя орон дээрэ hуугаад, үмдчэ үзбэ. Орногой! Городой гутуун хүдѳѳгэй эхнэрэй хүлдэ оржо үхиим бэшэ. Сергейн зосоо эбдаандли болбо.
- Хэдыдьхэ размер бэлэй?
- Гушан найма.
- Үгэй, размериинь миниил даа. Багтнагойбштаа! Энэ ямар муухай хүлэб!
- Байжай. Нарин чулки үмдѳѳд, туршииш даа.
- Үгэй, орхой лэ-э.
- Эх, хэднэйб?
- Ёрон таба.
Сергей тамхяа дахиин татаба. Клавдя будто шагнаагойдли. Ёрон табан солхооб лэ даа сэнгынь.
Клавдя бузар гоёшооно, нюдэндэнь уhан бии болхиим… Үгэй, сэнгынь дуулаал даа.
- Эх, нэгэш дахин, и то…
Сергейн зүрхэн үбдэшэбэ… Хэзээнэй мартагдаан дуран… Хайртайгаар hамганиинь харагдаа. Гариинь баряад, нюдэдиинь шагаана. Клавдя тоже хараба. Гэнтэ эшаандли… Залуудаадли, хухюутэйгээр хэлхиим: «Груша, шинии талаан болоо. Үмдэл даа».
- Арбадьхаа hайнаар дүүргээ хадаш, подарок шамда болхо, - гэжэ Сергей басгандаа хэлнэ. Клавдя тоже баяртай.
…Унтхаан түрүүн Сергей тамхяа татхаа пеэшэнээ хажууда hуудаг зантай. Тамхяа татьжа, мүнѳѳдэрэй событиинуудаа hанжа hууна. Һанаандань юундэб даа гоёыдли байгаа...
Клавдя постелеэ дэлгээгээд, «Ерэ» гээд нүхэрѳѳ дуудхиим.
Сергей зорюутан дуулаагойдли болоод, юунгхиимааб гээд hууна.
- Сергунь, - гээд Клава многообещающе дулаанаар хэлхэдэнь, Сергей досоогоо неэгээд, «сапожка абаанайм түлѳѳ дууднагойл даа, ондоо юумэн гээд…» hанна.
Хуу hайн лэ даа, ямаршгой, хамаагой…
На снимке: иллюстрации к рассказу «Сапожки».
Дулма Баторова буряад хэлэн дээрэ баргажан буряадуудай аялгаар оршуулаа.
3742