6 марта 2024 года отмечается профессиональный праздник стоматологов - Международный день зубного врача (International Dentist Day).
С праздником!
В этот праздничный день хотели бы предложить два юмористических рассказа Антона Павловича Чехова, связанных с профессией зубного врача.
Первый - рассказ «Лошадиная фамилия», в переводе Сергея Елтунова на баргузинский диалект бурятского языка (по просьбе газеты «Нютаг хэлэн / Диалекты»).
А.П. Чехов.
Морьной фамиля
(Лошадиная фамилия).
Отставкада байгаан генерал-майор Булдеевэй шүдэн ехээр эбдэбэ. Тэрэ водкоор амаа зайлаа, эбдэжэ байгаан шүдэндөө тамхинай охи, опий, скипидар, керосин баряа, йод хасартаа түрхээ, шэхэн соогоо спиртээр норгоогдаан вата хээ, - теэд эн-тэр юумэнь юунш туһа болоогой лэ-э, бөөлжүүлхээ ḣануулаа. Доктор оржо ербэ даа. Тэрэ шүдэйн үзээд, хиинэ бэшээд үгөө, - теэд тэрэнш туһа болоогой. Эбьджэ тамаа хүүлжэ байгаан шүдэйнь хоттож ха́йхамнайг гэхдэнь, генерал «Үгэй!» гээ. Гэртлынь - ḣамган, багшуулынь, заруулдаг зониинь, эдеэ шандаг Петька хүбүүнаан эхилээд - бултандаа өөрайн аргалдаг юумэ хэлнэ. Тэр үедэнь Булдеевэй приказчик Иван Евсеич гэртэнь ержэ, «Домог хүүрээр аргалха хэрэгтэй» гэхиим (воздействовать на больного заговором, колдовскими приёмами).
- Үндэр түрэлтэн, эндэ, манай үезд соо, арбан елэй саатай акцизна налогой албанда ябаан хүн биигшаан, Яков Васильевич. Шүдэ хүүрээрээ аргалха - перва соортоор! Хархадаш, шагаабар руу буруу хараад шэбэнхэ, нольбохо - гараараа эбшэ абаандли байха. Тиимэ ехэ хүштэй хүн байгаабштаа.
- Мүнөө хаанам тэрэш?
- Налоговаан хаюулаад, Саратов ошоод хадам изидээ байна. Мүнөө гансхан шүдөөрөө бэеэ тэжээнэ. Ямарш хүн шүднөө эбдхэдэнь, тэрэйндэ ошдог - туḣалдаг... Тэндьхэ Саратовай зони гэртээ аргалдаг, ондоо городуудай хүүшэ телеграфаар. Үндэр түрэлтэн, тэрэйндэ депешэ эльгээгты, иимэ юумэн болоо гээд. Бурханай Алексей хүбүүнэй шүдэн ехээр эбдээ гээд. Аргалуулаанай мүнгэйнь поштоор эльгээгээрэйгты.
- Юунш бэшэ! Шарлатанай гохо!
- Та туршагты, Үндэр түрэлтэн. Тэр архи ууха ехэ дуртай, һамгатяа мүнөө байнагой, нэгэ немкэтай һуулсдаг, хараарша - тиигэштаа ехэ шанга аргатай үндэр түрэлтэ.
- Эльгээгии, Алёша! - гээд генералай һамган гуйна. - Ши хүүр аргада этигэнэгойш, би нээни бэ́й дээрээ туршаам. Этигээш-үгэйштэш, эльгээхэдэ ямариим? Гаршни таһаржа унхой.
- Заа, - гээд Булдеев зубшөөбэ. - Ехээр ядхадаа акцизна налоговигаан болхо, боохолдойдош эльгээхэш... Ох! Огоо ехээр яднаб, зобноб даа! Заа, хаана байдаг гэнэш тэрэ налоговик ябаан хүнш? Хашан гээд тэрэйндэ бэшхиим?
Генерал столой саана һуужа, перо гартаа барьба.
- Саратовта тэрнэйш кажда нохой мэдхэллаа, - гэж приказчик хэлбэ. - Иигээд эхилхэдэ болно, Үндэр түрэлтэ, город Саратов, Үндэр түрэлтэ Яков Васильевич...
- Заа!
- Васильевич... Яков Васильевич... а фамили... А фамилайнь мартааб! Васильевич… Боохолдойш… Фамилинь ямар блэй? Эндэ хүржэ ябхадаа һанжа байгаам… Хүлеэгтыл даа.
Иван Евсеич өөдөө харан уралнуудаа хүдэлгэнэ. Булдеев һамгатяа бэеэ барин хүлеэнэ.
- Заа, юум бэ? Түргээр шэбшэ!
- Мэнэ... Васильевич... Яков Васильевич... Мартааб! Ехэ хүнгөөр хэлэгддэг фамилигшаан… Морьной нэрдля… Кобылин? Бэшэ, Кобылин бэшэ. Байгтыллаа… Жеребцов бшуу? Бэшэ, Жеребцов бэшэ. Һанхадам, морьной фамили, ямриим - тархяам без гараа…
- Жеребятников???
- Тиим бэшэ. Байгты… Кобылицын… Кобылятников… Кобелев…
- Энэшни нохойн фамили болно, морьной бэшэ. Жеребчиков?
- Бэшэ, Жеребчиковш бэшэ… Лошадинин… Лошаков… Жеребкин… Бэшэ-э, бэшэ!
- Заа, хашан гээд тэрээндэш бэшхиим? Шэбшэ!
- Мэнэ-мэнэ. Лошадкин… Кобылкин… Коренной…
- Коренников? - гээд генеральша һурба.
- Тиим бэшэ. Пристяжкин... Бэшэ, бэшэ! Мартааб!
- Теэд юукхээ, бурхан зайлуул, намда совет хэлээбш, мартаан хойноо! Арилсшаа!
Иван Евсеич аальханаар газаашаа гарна, генерал хасраа барян комната - комнатаан ябжа эхилбэ.
- Ой, баабайнуудни! - гээд һүйхэрнэ, хаахирна. - Ой, изинүүдни! Ох, сагаан гэрэл харнагойб!
Приказчик саад соо оржо, нюдөө тэнгэри руу үргэжэ, баһал акцизна налоговигай фамилин һанжа эхилбэ:
- Жеребчиков… Жеребковский… Жеребенко…
- Бэшэ-э, бэшэ! Лошадинский… Лошадевич… Жеребкович… Кобылянский…
Башай байгаад ба́йшуулда дуудуулба.
- Һанааш? - гээд генерал һурба.
- Үгэй, Үндэр түрэлтэ!
- Конявский бэшүүг? Лошадников? Бэшүү?
Гэр соо байгаан зон элдэбэйн фамильнууша зохёожо мэдбэ. Морьдой наһа, эрэ, эмэ, порода тухай, хүзүүн, туруун, эмээл, зохёол... Гэр соо, сад соо, зоной байр соо, эдеэ шандаг газарта хүнүүд хоёр-гурбан тээшээ ябжа байгаад, мангилайяа маажан, фамили бэдернэ.
- Табунов? - тэрнаан һурна. - Копытин? Жеребовский?
- Бэшэ, - гэнэ Иван Евсеич, тиигээд дээшээ харан, дуулдахаар хэлэн шэбшнэ: - Коненко, Конченко... Жеребеев... Кобылеев...
- Баабай! - гээд детскэ комнатаан үхибүүд шашхана. - Тройкин! Уздечкин!
Усадьба хуу шууялдаба. Хүлеэжэ, эбдэжэ ядаан генерал зүб фамили олаан хүндэ табан солхооб үхэб гэбэ. Нээни хэлхэдэнь, Иван Евсеичэй хойнаан зон олоороо ябхиим.
- Гнедов! - гээд һүүхирна. - Рысистый! Лошадитской!
Үдчэ болбо, фамили һанагдхиим бэшэ. Тиигээдлэн хадаа зон унтарьдаа орбо, телеграмма эльгээгдээгой.
Генерал бүхэль һүньдёо унтаагой, ёолон-хаалан нэгэ булнаан - нүгөө булан тээш ябжа хоноо.
Малгаашнай гурбан часай эртээгooр тэр газаа гаржа, приказчигай шагаабар тоншобо.
- Меринов бэшүүг? - гээд уйлан һурна.
- Бэшэ, Меринов бэшэ, Үндэр түрэлтэ, - гээд Иван Евсеич һанаа алдан амялна.
- Морьной фамили бэшэ байгаа бшуу, ондоо байгаа ётой.
- Ётой үгөөр хэлнэб, Үндэр түрэлтэ, - морьной... Нээни ехэ һайн һаннаб.
- Э-э, ямар һанаа муутай ахабш теэд... Мүнөө эн фамили намда дэлхэй дээрэ гээл сэнтэй болаандля. Зобхын ехээр зобноб даа!
Малгаарта генерал докторой хойнаан дахин эльгээбэ.
- Хот татьжа хаяг! - гэжэ шиидээ. - Бэшэ арга шэнээм һалаа…
Доктор ерээд, эбдаан шүдэйнь хот татча хаяа. Эбшэн сразу үгэй болжо, генерал амарба. Өөрьёо хүдмэр хэжэ, ажалаа түлөө абха юумээ абаад, доктор хүнгэн тэргэндээ һуужа гэртээ ябпа. Харшайн үүдэ гараад, холо поле соо тэр Иван Евсеичые уулзаба... Приказчик харгайн хажуутай, ехэ һанаанда ораан шарайтай, хүл дороо харан, юумэй шэбшаандля. Мангилайдань олон харгыдадли юумэд бии болаан, нюднуушинь хархада, тэндэ ехэ ядаан, зобаан, шангадаан һанаан үзэгднэ...
- Буланов... Чересседельников... - гэж байж тэр худхана. - Засупонин... Лошадский...
- Иван Евсеич! - гээд доктор ооголно. - Би танаан зуу гаран хиилэ обёос худалдча абхаарууб?
Намда мани эршүүл ехэл муу обёос худалдна...
Иван Евсеич тархяар дутуу хүндли доктор тээшэ хараад, зэрлигдли неэгээд, урдаань юуш хэлээгой, гараа арбаганаад, усадьба тээшэ галзуу нохойдо дабтуулаандля түргэнэй түргөөр харайн гүйбэ.
- Һанааб, Үндэр түрэлтэ! - тэрэ ехэ баяртайгаар, ондоо хүнэй хоолойгоор хашхаран, генералай кабинет соо харайн ороно. - Шэбшээб, докторто бурхан шэнээ үгэг! Овсов! Овсов - гэжэ фамильтай тэр хүн. Овсов, Үндэр түрэлтэ. Овсовто депешэ эльгээгты!
- На! Эде! - гэжэ генерал, муухайгаар харан, нюуртань хоёр һалаабша харуулна. -Шинии морьной фамили намда хэрэггой! На! Хаза!
Сергей Елтунов баргажанай диалект дээрэ оршуулаа сэн.
С праздником!
В этот праздничный день хотели бы предложить два юмористических рассказа Антона Павловича Чехова, связанных с профессией зубного врача.
Первый - рассказ «Лошадиная фамилия», в переводе Сергея Елтунова на баргузинский диалект бурятского языка (по просьбе газеты «Нютаг хэлэн / Диалекты»).
А.П. Чехов.
Морьной фамиля
(Лошадиная фамилия).
Отставкада байгаан генерал-майор Булдеевэй шүдэн ехээр эбдэбэ. Тэрэ водкоор амаа зайлаа, эбдэжэ байгаан шүдэндөө тамхинай охи, опий, скипидар, керосин баряа, йод хасартаа түрхээ, шэхэн соогоо спиртээр норгоогдаан вата хээ, - теэд эн-тэр юумэнь юунш туһа болоогой лэ-э, бөөлжүүлхээ ḣануулаа. Доктор оржо ербэ даа. Тэрэ шүдэйн үзээд, хиинэ бэшээд үгөө, - теэд тэрэнш туһа болоогой. Эбьджэ тамаа хүүлжэ байгаан шүдэйнь хоттож ха́йхамнайг гэхдэнь, генерал «Үгэй!» гээ. Гэртлынь - ḣамган, багшуулынь, заруулдаг зониинь, эдеэ шандаг Петька хүбүүнаан эхилээд - бултандаа өөрайн аргалдаг юумэ хэлнэ. Тэр үедэнь Булдеевэй приказчик Иван Евсеич гэртэнь ержэ, «Домог хүүрээр аргалха хэрэгтэй» гэхиим (воздействовать на больного заговором, колдовскими приёмами).
- Үндэр түрэлтэн, эндэ, манай үезд соо, арбан елэй саатай акцизна налогой албанда ябаан хүн биигшаан, Яков Васильевич. Шүдэ хүүрээрээ аргалха - перва соортоор! Хархадаш, шагаабар руу буруу хараад шэбэнхэ, нольбохо - гараараа эбшэ абаандли байха. Тиимэ ехэ хүштэй хүн байгаабштаа.
- Мүнөө хаанам тэрэш?
- Налоговаан хаюулаад, Саратов ошоод хадам изидээ байна. Мүнөө гансхан шүдөөрөө бэеэ тэжээнэ. Ямарш хүн шүднөө эбдхэдэнь, тэрэйндэ ошдог - туḣалдаг... Тэндьхэ Саратовай зони гэртээ аргалдаг, ондоо городуудай хүүшэ телеграфаар. Үндэр түрэлтэн, тэрэйндэ депешэ эльгээгты, иимэ юумэн болоо гээд. Бурханай Алексей хүбүүнэй шүдэн ехээр эбдээ гээд. Аргалуулаанай мүнгэйнь поштоор эльгээгээрэйгты.
- Юунш бэшэ! Шарлатанай гохо!
- Та туршагты, Үндэр түрэлтэн. Тэр архи ууха ехэ дуртай, һамгатяа мүнөө байнагой, нэгэ немкэтай һуулсдаг, хараарша - тиигэштаа ехэ шанга аргатай үндэр түрэлтэ.
- Эльгээгии, Алёша! - гээд генералай һамган гуйна. - Ши хүүр аргада этигэнэгойш, би нээни бэ́й дээрээ туршаам. Этигээш-үгэйштэш, эльгээхэдэ ямариим? Гаршни таһаржа унхой.
- Заа, - гээд Булдеев зубшөөбэ. - Ехээр ядхадаа акцизна налоговигаан болхо, боохолдойдош эльгээхэш... Ох! Огоо ехээр яднаб, зобноб даа! Заа, хаана байдаг гэнэш тэрэ налоговик ябаан хүнш? Хашан гээд тэрэйндэ бэшхиим?
Генерал столой саана һуужа, перо гартаа барьба.
- Саратовта тэрнэйш кажда нохой мэдхэллаа, - гэж приказчик хэлбэ. - Иигээд эхилхэдэ болно, Үндэр түрэлтэ, город Саратов, Үндэр түрэлтэ Яков Васильевич...
- Заа!
- Васильевич... Яков Васильевич... а фамили... А фамилайнь мартааб! Васильевич… Боохолдойш… Фамилинь ямар блэй? Эндэ хүржэ ябхадаа һанжа байгаам… Хүлеэгтыл даа.
Иван Евсеич өөдөө харан уралнуудаа хүдэлгэнэ. Булдеев һамгатяа бэеэ барин хүлеэнэ.
- Заа, юум бэ? Түргээр шэбшэ!
- Мэнэ... Васильевич... Яков Васильевич... Мартааб! Ехэ хүнгөөр хэлэгддэг фамилигшаан… Морьной нэрдля… Кобылин? Бэшэ, Кобылин бэшэ. Байгтыллаа… Жеребцов бшуу? Бэшэ, Жеребцов бэшэ. Һанхадам, морьной фамили, ямриим - тархяам без гараа…
- Жеребятников???
- Тиим бэшэ. Байгты… Кобылицын… Кобылятников… Кобелев…
- Энэшни нохойн фамили болно, морьной бэшэ. Жеребчиков?
- Бэшэ, Жеребчиковш бэшэ… Лошадинин… Лошаков… Жеребкин… Бэшэ-э, бэшэ!
- Заа, хашан гээд тэрээндэш бэшхиим? Шэбшэ!
- Мэнэ-мэнэ. Лошадкин… Кобылкин… Коренной…
- Коренников? - гээд генеральша һурба.
- Тиим бэшэ. Пристяжкин... Бэшэ, бэшэ! Мартааб!
- Теэд юукхээ, бурхан зайлуул, намда совет хэлээбш, мартаан хойноо! Арилсшаа!
Иван Евсеич аальханаар газаашаа гарна, генерал хасраа барян комната - комнатаан ябжа эхилбэ.
- Ой, баабайнуудни! - гээд һүйхэрнэ, хаахирна. - Ой, изинүүдни! Ох, сагаан гэрэл харнагойб!
Приказчик саад соо оржо, нюдөө тэнгэри руу үргэжэ, баһал акцизна налоговигай фамилин һанжа эхилбэ:
- Жеребчиков… Жеребковский… Жеребенко…
- Бэшэ-э, бэшэ! Лошадинский… Лошадевич… Жеребкович… Кобылянский…
Башай байгаад ба́йшуулда дуудуулба.
- Һанааш? - гээд генерал һурба.
- Үгэй, Үндэр түрэлтэ!
- Конявский бэшүүг? Лошадников? Бэшүү?
Гэр соо байгаан зон элдэбэйн фамильнууша зохёожо мэдбэ. Морьдой наһа, эрэ, эмэ, порода тухай, хүзүүн, туруун, эмээл, зохёол... Гэр соо, сад соо, зоной байр соо, эдеэ шандаг газарта хүнүүд хоёр-гурбан тээшээ ябжа байгаад, мангилайяа маажан, фамили бэдернэ.
- Табунов? - тэрнаан һурна. - Копытин? Жеребовский?
- Бэшэ, - гэнэ Иван Евсеич, тиигээд дээшээ харан, дуулдахаар хэлэн шэбшнэ: - Коненко, Конченко... Жеребеев... Кобылеев...
- Баабай! - гээд детскэ комнатаан үхибүүд шашхана. - Тройкин! Уздечкин!
Усадьба хуу шууялдаба. Хүлеэжэ, эбдэжэ ядаан генерал зүб фамили олаан хүндэ табан солхооб үхэб гэбэ. Нээни хэлхэдэнь, Иван Евсеичэй хойнаан зон олоороо ябхиим.
- Гнедов! - гээд һүүхирна. - Рысистый! Лошадитской!
Үдчэ болбо, фамили һанагдхиим бэшэ. Тиигээдлэн хадаа зон унтарьдаа орбо, телеграмма эльгээгдээгой.
Генерал бүхэль һүньдёо унтаагой, ёолон-хаалан нэгэ булнаан - нүгөө булан тээш ябжа хоноо.
Малгаашнай гурбан часай эртээгooр тэр газаа гаржа, приказчигай шагаабар тоншобо.
- Меринов бэшүүг? - гээд уйлан һурна.
- Бэшэ, Меринов бэшэ, Үндэр түрэлтэ, - гээд Иван Евсеич һанаа алдан амялна.
- Морьной фамили бэшэ байгаа бшуу, ондоо байгаа ётой.
- Ётой үгөөр хэлнэб, Үндэр түрэлтэ, - морьной... Нээни ехэ һайн һаннаб.
- Э-э, ямар һанаа муутай ахабш теэд... Мүнөө эн фамили намда дэлхэй дээрэ гээл сэнтэй болаандля. Зобхын ехээр зобноб даа!
Малгаарта генерал докторой хойнаан дахин эльгээбэ.
- Хот татьжа хаяг! - гэжэ шиидээ. - Бэшэ арга шэнээм һалаа…
Доктор ерээд, эбдаан шүдэйнь хот татча хаяа. Эбшэн сразу үгэй болжо, генерал амарба. Өөрьёо хүдмэр хэжэ, ажалаа түлөө абха юумээ абаад, доктор хүнгэн тэргэндээ һуужа гэртээ ябпа. Харшайн үүдэ гараад, холо поле соо тэр Иван Евсеичые уулзаба... Приказчик харгайн хажуутай, ехэ һанаанда ораан шарайтай, хүл дороо харан, юумэй шэбшаандля. Мангилайдань олон харгыдадли юумэд бии болаан, нюднуушинь хархада, тэндэ ехэ ядаан, зобаан, шангадаан һанаан үзэгднэ...
- Буланов... Чересседельников... - гэж байж тэр худхана. - Засупонин... Лошадский...
- Иван Евсеич! - гээд доктор ооголно. - Би танаан зуу гаран хиилэ обёос худалдча абхаарууб?
Намда мани эршүүл ехэл муу обёос худалдна...
Иван Евсеич тархяар дутуу хүндли доктор тээшэ хараад, зэрлигдли неэгээд, урдаань юуш хэлээгой, гараа арбаганаад, усадьба тээшэ галзуу нохойдо дабтуулаандля түргэнэй түргөөр харайн гүйбэ.
- Һанааб, Үндэр түрэлтэ! - тэрэ ехэ баяртайгаар, ондоо хүнэй хоолойгоор хашхаран, генералай кабинет соо харайн ороно. - Шэбшээб, докторто бурхан шэнээ үгэг! Овсов! Овсов - гэжэ фамильтай тэр хүн. Овсов, Үндэр түрэлтэ. Овсовто депешэ эльгээгты!
- На! Эде! - гэжэ генерал, муухайгаар харан, нюуртань хоёр һалаабша харуулна. -Шинии морьной фамили намда хэрэггой! На! Хаза!
Сергей Елтунов баргажанай диалект дээрэ оршуулаа сэн.
3673