Памяти замечательного товарища и друга Виктора Цыбиковича Надмитова предлагаем вашему вниманию рецепты якутских новогодних блюд, составленные им и опубликованные семь лет назад в газете «Нютаг хэлэн».
Ом мани падме хум.
Шэнэ елэй остоолдо нютагаа зонууша баярлуулха hанаан байна!
Саха (Яхадай) мяхан эдеэн.
Саха (Яхад) арадай эдеэ хоол үндэhэн заншалаараа, амтатай шанараараа ехэ илгаатай юм. Хаа-хаанагүй шэнги, эндэ гол түлэб ажахын шэглэл арадай хэрэглэдэг эдеэ хоол элирүүлдэг удхатай. Хоолдоо ехэнхидээ адууни мяха яхадууд хэрэглэдэг байна. Тэндэхи хүйтэн уларилда тааруу, таргуун үүхэтэй, шанар hайтай эдеэ эдэ арад эдидэгынь, гайхалгой. Анхан сагаан хойшо адууни мяха бадагой ехээр эдидэг байна. Элдэбэйн эдеэ хэжэ, бэлдэдэг заншалаа алдаагой байна. Адууни мяха үхэрэй мяханаан үлүүгээр hандаг хиим даа.
Шанаан адууни мяхан (2-хи гэрэл-зураг).
Хэхэ юумэн:
- Адууни мяхан, 1 кг,
- Һонгино, дабуун, перец, лаврова намшуун амтанай дураар.
Түхёорэлгэ / Бэлэдхэл:
Үбсүү мүн хабиргайн мяха 200-гаад граммай хэршэмэлээр шабсажа, тогоон соо хээд, дээраань халуун уhа - мяхаяа халяад байхаар - хэжэ бусалгахабдь. Дабhалхабдь, перцилхэбдь, шараан hонгино нэмэхэбдь. Галаа hула болгоод, бусалгахабдь.
Лаврова набшуу хэхэ, 5 минута болоод, болоошиинь үзхэбдь: нэгэ хэршэм мяха гаргажа, шүбгөөр хадхаха, тэрнаан шүлэн гараа хадань, мяхан бэлэн болоо гээшэ.
• Адууни мяхаяа зөөлэн болторонь шанха хэрэгтэй, амтанинь муу болхой.
• Ажал хээгэй адууни мяхан амтаар hайхан.
• Шанагдаан адууни мяхан халуугааршье - хүйтээршье эдьхэдэ амтатай.
• Остоол дээр табьхаань түрүүн мяхаяа нимгэн үргэнөөр хэршэхэбдь.
• Мяхаяа хажууда шанагдаан хортоошко табьха, али ногоогоор хэгдаан салат болхо.
*****
Ойогос (3-хи гэрэл-зураг).
Хэхэ юумэн:
• Адууни хабиргайн мяхан 1,2 кг,
• Горчица 10 г,
• Дабуун.
Талха бэлдхэдээ:
• 25%-эйн зөөхэй (сметана) 70 г,
• мука 25 г,
• 1-2 үндэгэн,
• үүхэн,
• перец өөрөө амталаад хэхэ.
Иигээд бэлдэдэг:
Морьни хабиргайн мяхаар элдэбэйн амтайхан эдеэ бэлдэжэ болхо. Залуу мориной мяха шанжа, хүргөөгөөд эдьхэдэ бэе дулаасуулдаг. Түүхэй мяха хэршээд, дабуулаад, перец түрхэжэ хүргээдтьхиим. Үшөө духовка соо хэжэ, бэлдэхэдэ болхо.
Болоонойнь хойно абжа хэршээд, остоол дээрээ табиха. Гурил бүтээхэдээ, зөөхэй хэжэ, бэлдэхэ. Үндэгэ гурил соо хээд, зөөхэйеэ нэмэхэ. Үдхэншэг, тиимэ ехэ шэнгэн бэшэ тесто хээд, үүхэ доронь түрхаан хабтагай дээрэ гурилаа адхажа табяад, халуун духовка соо хэхэ.
Тестынгээ улаан шара болжо эхилхэдэнь, галаа бага болгохо.
Вилкээр хадхажа үзээд, шүүhэнэй гараа хадань, духовка соогаан гаргахада болно. Кастрюля соо хээд, хүйтэн газарта табижа хүргээгээд эдихэ.
Шэнэ елдэ булта hайхан ябая, хүн бүхэн жаргалтай, элүүр энхэ ябахыетнай дахин хүсэнэб!
*****
Хаан - кровяная колбаса (4-хи гэрэл-зураг).
Энэ эдьхиимэ свежа үхэрэй али адууни шуһа бүдүүн али нарин дотор руу хээд, шандаг.
Урайнаан нааша шуһани колбаса хоёр тээшээ хубаардаг байгаа - субай ба митии «хара» шуһан. Үхэрээ баряад, шуһайн нэгтэй табяад, нэг хүдии байлгха. Илгажа гархадаа дээтэйхинь - субай, доотойхинь - «хара» шуһан гээд тоологшаан.
Субайгаар хэгдаан колбаса зөөлэн амтатай, башай ялардаг, сагааншаг үнгэтэй, «хара» шуһанаан хэгдаан колбаса харашаг үнгэтэй, эдьхэдэ тиимэшэг. Колбасагайш амта ямар шуһанаан хэгдаам, доторынь үүхэтэйг или үгэйг - эннаан болхол даа. Гээ амтатайнь ямараб гэхэдүүг, һайнаар бэлдэгдаан шуһанаан, бүдүүн дотор соо шануулаашаан болдогол даа. Адууни шуһанаан шануулаан колбаса сагаан али кремова үнгэтэй болдог.
Хаан шуһа шанхадаа, үргэн хастрюль соо шанаадатнай дээрэ. Хүраан байгаадань, башай гэдхээгээрэйгты.
Хаан дабуулаан буслаан уһан соо хээд, һула гал дээрэ шанха хэрэгтэй. Шанжайхдаа, ходо нюдөө табяад байха ёһотойт. Ехээр буслаа даа, хаан тэһэрээд, шуһаниин хуу дотраанаа гоожжо гархал даа.
Хаан шанжайхдаа, урбуулхадаа аальханаар урбуулаарайгты. Бэлэн болоог-үгэйг - хургаараа дараад мэдхэт. Если шуһани үдхэрөөда, аальханаар хотьгойн үзүүрээр хадхаарайгты. Если шуһан бэшэ, прозрачна сок гараадань – үшөө хадхаад туршаарайгты. Зарьманиинь болоогой байжа болхо хиим.
Болходонь, хаанаа гаргаад хэршхэт. Хотьготной хурса байха ёһотой, а то түхэреэн кусочегууд болжо үхэй, худииш оролдоош хадатнай.
Хаан бэлдхэдээ сразу остол дээрэ табьха плантай шанаарайгты.
Виктор Цыбикович Надмитов, отличник физической культуры и спорта СССР, многократный чемпион Якутской АССР по волейболу, ветеран физической культуры и спорта Республики Саха (Якутия). Баргажанай аялгаар бэшэгдээ.
Ом мани падме хум.
Шэнэ елэй остоолдо нютагаа зонууша баярлуулха hанаан байна!
Саха (Яхадай) мяхан эдеэн.
Саха (Яхад) арадай эдеэ хоол үндэhэн заншалаараа, амтатай шанараараа ехэ илгаатай юм. Хаа-хаанагүй шэнги, эндэ гол түлэб ажахын шэглэл арадай хэрэглэдэг эдеэ хоол элирүүлдэг удхатай. Хоолдоо ехэнхидээ адууни мяха яхадууд хэрэглэдэг байна. Тэндэхи хүйтэн уларилда тааруу, таргуун үүхэтэй, шанар hайтай эдеэ эдэ арад эдидэгынь, гайхалгой. Анхан сагаан хойшо адууни мяха бадагой ехээр эдидэг байна. Элдэбэйн эдеэ хэжэ, бэлдэдэг заншалаа алдаагой байна. Адууни мяха үхэрэй мяханаан үлүүгээр hандаг хиим даа.
Шанаан адууни мяхан (2-хи гэрэл-зураг).
Хэхэ юумэн:
- Адууни мяхан, 1 кг,
- Һонгино, дабуун, перец, лаврова намшуун амтанай дураар.
Түхёорэлгэ / Бэлэдхэл:
Үбсүү мүн хабиргайн мяха 200-гаад граммай хэршэмэлээр шабсажа, тогоон соо хээд, дээраань халуун уhа - мяхаяа халяад байхаар - хэжэ бусалгахабдь. Дабhалхабдь, перцилхэбдь, шараан hонгино нэмэхэбдь. Галаа hула болгоод, бусалгахабдь.
Лаврова набшуу хэхэ, 5 минута болоод, болоошиинь үзхэбдь: нэгэ хэршэм мяха гаргажа, шүбгөөр хадхаха, тэрнаан шүлэн гараа хадань, мяхан бэлэн болоо гээшэ.
• Адууни мяхаяа зөөлэн болторонь шанха хэрэгтэй, амтанинь муу болхой.
• Ажал хээгэй адууни мяхан амтаар hайхан.
• Шанагдаан адууни мяхан халуугааршье - хүйтээршье эдьхэдэ амтатай.
• Остоол дээр табьхаань түрүүн мяхаяа нимгэн үргэнөөр хэршэхэбдь.
• Мяхаяа хажууда шанагдаан хортоошко табьха, али ногоогоор хэгдаан салат болхо.
*****
Ойогос (3-хи гэрэл-зураг).
Хэхэ юумэн:
• Адууни хабиргайн мяхан 1,2 кг,
• Горчица 10 г,
• Дабуун.
Талха бэлдхэдээ:
• 25%-эйн зөөхэй (сметана) 70 г,
• мука 25 г,
• 1-2 үндэгэн,
• үүхэн,
• перец өөрөө амталаад хэхэ.
Иигээд бэлдэдэг:
Морьни хабиргайн мяхаар элдэбэйн амтайхан эдеэ бэлдэжэ болхо. Залуу мориной мяха шанжа, хүргөөгөөд эдьхэдэ бэе дулаасуулдаг. Түүхэй мяха хэршээд, дабуулаад, перец түрхэжэ хүргээдтьхиим. Үшөө духовка соо хэжэ, бэлдэхэдэ болхо.
Болоонойнь хойно абжа хэршээд, остоол дээрээ табиха. Гурил бүтээхэдээ, зөөхэй хэжэ, бэлдэхэ. Үндэгэ гурил соо хээд, зөөхэйеэ нэмэхэ. Үдхэншэг, тиимэ ехэ шэнгэн бэшэ тесто хээд, үүхэ доронь түрхаан хабтагай дээрэ гурилаа адхажа табяад, халуун духовка соо хэхэ.
Тестынгээ улаан шара болжо эхилхэдэнь, галаа бага болгохо.
Вилкээр хадхажа үзээд, шүүhэнэй гараа хадань, духовка соогаан гаргахада болно. Кастрюля соо хээд, хүйтэн газарта табижа хүргээгээд эдихэ.
Шэнэ елдэ булта hайхан ябая, хүн бүхэн жаргалтай, элүүр энхэ ябахыетнай дахин хүсэнэб!
*****
Хаан - кровяная колбаса (4-хи гэрэл-зураг).
Энэ эдьхиимэ свежа үхэрэй али адууни шуһа бүдүүн али нарин дотор руу хээд, шандаг.
Урайнаан нааша шуһани колбаса хоёр тээшээ хубаардаг байгаа - субай ба митии «хара» шуһан. Үхэрээ баряад, шуһайн нэгтэй табяад, нэг хүдии байлгха. Илгажа гархадаа дээтэйхинь - субай, доотойхинь - «хара» шуһан гээд тоологшаан.
Субайгаар хэгдаан колбаса зөөлэн амтатай, башай ялардаг, сагааншаг үнгэтэй, «хара» шуһанаан хэгдаан колбаса харашаг үнгэтэй, эдьхэдэ тиимэшэг. Колбасагайш амта ямар шуһанаан хэгдаам, доторынь үүхэтэйг или үгэйг - эннаан болхол даа. Гээ амтатайнь ямараб гэхэдүүг, һайнаар бэлдэгдаан шуһанаан, бүдүүн дотор соо шануулаашаан болдогол даа. Адууни шуһанаан шануулаан колбаса сагаан али кремова үнгэтэй болдог.
Хаан шуһа шанхадаа, үргэн хастрюль соо шанаадатнай дээрэ. Хүраан байгаадань, башай гэдхээгээрэйгты.
Хаан дабуулаан буслаан уһан соо хээд, һула гал дээрэ шанха хэрэгтэй. Шанжайхдаа, ходо нюдөө табяад байха ёһотойт. Ехээр буслаа даа, хаан тэһэрээд, шуһаниин хуу дотраанаа гоожжо гархал даа.
Хаан шанжайхдаа, урбуулхадаа аальханаар урбуулаарайгты. Бэлэн болоог-үгэйг - хургаараа дараад мэдхэт. Если шуһани үдхэрөөда, аальханаар хотьгойн үзүүрээр хадхаарайгты. Если шуһан бэшэ, прозрачна сок гараадань – үшөө хадхаад туршаарайгты. Зарьманиинь болоогой байжа болхо хиим.
Болходонь, хаанаа гаргаад хэршхэт. Хотьготной хурса байха ёһотой, а то түхэреэн кусочегууд болжо үхэй, худииш оролдоош хадатнай.
Хаан бэлдхэдээ сразу остол дээрэ табьха плантай шанаарайгты.
Виктор Цыбикович Надмитов, отличник физической культуры и спорта СССР, многократный чемпион Якутской АССР по волейболу, ветеран физической культуры и спорта Республики Саха (Якутия). Баргажанай аялгаар бэшэгдээ.
3640