Шэнэ жэлэй урдахи шог ёгто зугаануудһаа.
Зүүн Сибирьта еврей арадай бэхижэһэн бүлэгүүд XIX-хи зуун жэлэй нэгэдэхи хахадтань бии боложо эхилээ бэлэй (1830-1831 онуудта польска буһалгаа даража хаяа һэн бшуу). Тэндэһээ эдэшни иишэ ерээ. Еврейнүүд манай газар дээрэ ехэнхидээ гурбан округуудта байгаа юм: Верхнеудинскын, Сэлэнгын, Баргажанай.
Эгээл олоор Баргажанда байгаа. 1897 ондо хэгдэһэн түрүүшын тоо бүридхэлэй материал хараа хада, Баргажан городто зонойнь тоодо 33 процента еврей арад байгаа. Эндэ олигой түргэн хэн баяжааб гэбэл - тэрэ сүлэгдэһэн еврейнүүд болонол даа. Еврейнүүдшни Баргажанай алтан дээрэ илангаяа ехээр баяжаһан.
... Дэлхэй дээрэ уйдаха гээшые мэдэхэгүй энэ арадай энеэдэн-наадан сооһоо нэгэ хэды зугаа тандаа дурадхахамнай, байза. Зай гэжэ…
*****
- Софочка, та мэдэнэ гүт, нүгөөдэхитнай Шэнэ жэлэй урда тэрэ залуу үхишэ харамсаараа, һархиис хойноһоонь гүйнэ һэн бэлэй.
- Ай, гүйжэ байг лэ, сааш. Машинын хойноһоо нохойн хэды алсайш харайгаашье хадань, тэрэниие рульда хэн һуулгахаяа байна!
*****
- Абрам, Шэнэ жэлһээ урид 100 солхооб намдаа займалал даа!
- Намдашни гансал 80 байна.
- 80 үгыш даа, 20 солхооб зээлитэй үлэхэш!
*****
Сёма, энэ экономикамнай Шэнэ жэлдэ хэр байха юм ааб?
- Оптимистическашье, пессимистическашье харюу үгэхэ байнаб, реальнашье хадань.
- Реальнынь үгыш даа.
- Реальнашни пессимистическэһээ хоёр дахин бирагүй байхал даа.
*****
- Абрам, хэр байнаш?
- Юуеэ hурааб гэжэ hуранаш? Бидэ хоёр юу нэгэ гүрэндэ байхаяа болёо юм гүбди?
*****
Одесса. Шэнэ жэлэй урдахи наймаан.
- Энэ үгэрсэнүүдтнай ямар бирагүйнууд бэ!
- Шагныт даа, би танай нюур тухай бүтүү байна бшууб, хэдышье хэлэһэйб гэжэ һанаашье болбол.
*****
- Сарочка, орохоёо байһан энэ жэлдэ хэдытэй болохотнайб?
- Сёмада гарахадаа, 20-той байгаа һэм, а тэрэшни 40-тэй байгаа, тиихэдээ 2 дахин дүү болоноб. Мүнөө Сёма 70-тай, тиигэбэл би 35 хүрөө бшууб даа.
*****
- Рабинович, та яахадаа Шэнэ жэлээ урда коньягаа 200-гаар наймаалнат? Меерсондаш оройдоо 50-най байншуу.
- Ошоод абыш теэд тэрнаанаа.
- Үгы, Меерсонш эгээс мүнөө коньякгүй байна.
- Намда үгы болоходонь, би баһа 50-аар худалдахалби даа!
*****
- Соня худагы Шэнэ жэлэй болохоёо байхада подругануудаараа скайпаар налайса зугаалаа.
- Ямар гоёим! Будто айлшад биидли, зато тэдээнишни эдеэлээб гэжэ зобохогүйш.
*****
Шэнэ жэлэй урда наймаанай газарһаа.
- Моринтной хаана юм?
- Иихэдээ ямар морин? Тахяануудые худалдажа байна бшууб.
- Ценнигытнай хараад һураналби даа...
*****
- Так-с, Додик! Шэнэ жэл болохоёо байна бшуу. Бидэ хоёр иигээд олоошоёо хубаахабди - 50/50 гээд.
- Семён Маркович, би так-то 70-да һанаатай байгаалби даа!
- Тиигэбэл хамаагүй - 70/70 гээд.
*****
- Яша, шамда 6 яблака байна, хахадыень Шэнэ жэлэйнгээ ёлкодо ахадаа үгөө хадашни, хэдыниинь үлэхэб?
- 5,5 байгаабшимуу.
*****
Еврейнууд юундэ Шэнэ жэлэйнгээ шэрээдэ борщ шанадаггүй юм ааб?
- А-а, тэрэнииеш шанахань түбэгтэй лэ-э, дан олон элдэбын юумэдые худхадаг бшуу.
*****
- Намда гурбан литр мёд хэгтыллаа - гээд бага басаган наймаашанда декабриин 27-до банкаяа һарбайба.
Зүгэйн тоһо тэрэнь дүүрс хээд үгэбэ.
- Мүнгыень баабай үглөөдэр средада асараад үгэхэ.
- Аса наашань, - гээд продавец банкыень һуха татажа абаад, гэдэргэнь бочка руу мёдынь юулэбэ.
Мо́йша газаа руу гаража, банкаяа шагаажа хараад, хэлэхэ юм байна:
- Баабай зүбөөр хэлэһэн байналлаа - хоёр дахин хилээмэндээ мёд түрхөөд эдихэдэшни хүрэхэ байха гэжэ.
*****
- Рабинович, таанад гахайн мяха эдинэгүй гүт, юу? ...а тэрэшни һаяар Шэнэ жэлэй урда, между прочим, табан солхообой болохонь гэлсэнэ.
- Да-аа... Иимэ сэнтэй хадань эдихэ болохо бшууб даа.
*****
- Рабинович, юундэ уйлаабта?
- Шүдэнэй врачта ошоолби даа. Шүдыемни хуу татаа.
- Ай, баарһан! Хэдые хуу татуулаабта?
- 200 бакса!
*****
1960-1970-аад онуудта Большой театарта Борис Эммануилович Ха́йкин гэжэ аймшагтай бэрхэ дирижёр хүдэлэгшэ һэн. Нэгэтэ орохоёо байһан Шэнэ жэлэй урда отдел кадровайнь ноён дирижёрые кабинет руугаа ерэхэ гүүлээд, хэлээ юм байна: «СССР-эй главна театарта хүдэлжэ байна бшуут, а фамилитнай мангад бэшэ байна».
Хайкин иигэжэ хэлээ гэдэг:
- А-а, дуратай хадаа хоёрдохи үзэгыень андалдагты теэд, ёһотой ород фамили болохо.
*****
Нэгэтэ Хайкин гэжэ гайхалтай мэдээжэ хүн «бузараар» дирижировалжа байгаа.
Большой театарта нэгэ залуу бас-дуушан бии аагша һэн. Тайзан дээрэ, ходо доошоо хараад дуулаха - тиимэ привычкатайгша һэн. «Борис Годунов» боложо байгаа. Бас хоолойтоймнай сценын эрьмэгтэ ошожо байжа, оркестрова яма руу хаража байгаад, хуугайдаа: «Православные-е-е».
Хайкин ехээр сухалаа хүрэхэдөө, хилайжа байгаад дуушан тээшэ хараад, хэлээ гэдэг: «Дуулаха юм хадаа, зал руу хараад дуулагты, эндэтнай православнанууд үгы!».
*****
Шэнэ жэлээ орохоёо байхада, ямар нахлаатаан еврейдли хү хараад һуунаш?
(От выражения «Остаться внакладе». - В убытке, в ущербе, потеряв что нибудь).
*****
Зураг дээрэ: Юрий Мандаганов. «Баргажанай хүрьгэн хүбүүн» / «Баргажанай зураглалнууд» гэһэн зурагуудһаа (флорентийска мозаика).
Цыренжаб Чойропов, Россиин журналистнуудай Холбооной гэшүүн, материал cуглуулжа бүридхэбэ.
Зүүн Сибирьта еврей арадай бэхижэһэн бүлэгүүд XIX-хи зуун жэлэй нэгэдэхи хахадтань бии боложо эхилээ бэлэй (1830-1831 онуудта польска буһалгаа даража хаяа һэн бшуу). Тэндэһээ эдэшни иишэ ерээ. Еврейнүүд манай газар дээрэ ехэнхидээ гурбан округуудта байгаа юм: Верхнеудинскын, Сэлэнгын, Баргажанай.
Эгээл олоор Баргажанда байгаа. 1897 ондо хэгдэһэн түрүүшын тоо бүридхэлэй материал хараа хада, Баргажан городто зонойнь тоодо 33 процента еврей арад байгаа. Эндэ олигой түргэн хэн баяжааб гэбэл - тэрэ сүлэгдэһэн еврейнүүд болонол даа. Еврейнүүдшни Баргажанай алтан дээрэ илангаяа ехээр баяжаһан.
... Дэлхэй дээрэ уйдаха гээшые мэдэхэгүй энэ арадай энеэдэн-наадан сооһоо нэгэ хэды зугаа тандаа дурадхахамнай, байза. Зай гэжэ…
*****
- Софочка, та мэдэнэ гүт, нүгөөдэхитнай Шэнэ жэлэй урда тэрэ залуу үхишэ харамсаараа, һархиис хойноһоонь гүйнэ һэн бэлэй.
- Ай, гүйжэ байг лэ, сааш. Машинын хойноһоо нохойн хэды алсайш харайгаашье хадань, тэрэниие рульда хэн һуулгахаяа байна!
*****
- Абрам, Шэнэ жэлһээ урид 100 солхооб намдаа займалал даа!
- Намдашни гансал 80 байна.
- 80 үгыш даа, 20 солхооб зээлитэй үлэхэш!
*****
Сёма, энэ экономикамнай Шэнэ жэлдэ хэр байха юм ааб?
- Оптимистическашье, пессимистическашье харюу үгэхэ байнаб, реальнашье хадань.
- Реальнынь үгыш даа.
- Реальнашни пессимистическэһээ хоёр дахин бирагүй байхал даа.
*****
- Абрам, хэр байнаш?
- Юуеэ hурааб гэжэ hуранаш? Бидэ хоёр юу нэгэ гүрэндэ байхаяа болёо юм гүбди?
*****
Одесса. Шэнэ жэлэй урдахи наймаан.
- Энэ үгэрсэнүүдтнай ямар бирагүйнууд бэ!
- Шагныт даа, би танай нюур тухай бүтүү байна бшууб, хэдышье хэлэһэйб гэжэ һанаашье болбол.
*****
- Сарочка, орохоёо байһан энэ жэлдэ хэдытэй болохотнайб?
- Сёмада гарахадаа, 20-той байгаа һэм, а тэрэшни 40-тэй байгаа, тиихэдээ 2 дахин дүү болоноб. Мүнөө Сёма 70-тай, тиигэбэл би 35 хүрөө бшууб даа.
*****
- Рабинович, та яахадаа Шэнэ жэлээ урда коньягаа 200-гаар наймаалнат? Меерсондаш оройдоо 50-най байншуу.
- Ошоод абыш теэд тэрнаанаа.
- Үгы, Меерсонш эгээс мүнөө коньякгүй байна.
- Намда үгы болоходонь, би баһа 50-аар худалдахалби даа!
*****
- Соня худагы Шэнэ жэлэй болохоёо байхада подругануудаараа скайпаар налайса зугаалаа.
- Ямар гоёим! Будто айлшад биидли, зато тэдээнишни эдеэлээб гэжэ зобохогүйш.
*****
Шэнэ жэлэй урда наймаанай газарһаа.
- Моринтной хаана юм?
- Иихэдээ ямар морин? Тахяануудые худалдажа байна бшууб.
- Ценнигытнай хараад һураналби даа...
*****
- Так-с, Додик! Шэнэ жэл болохоёо байна бшуу. Бидэ хоёр иигээд олоошоёо хубаахабди - 50/50 гээд.
- Семён Маркович, би так-то 70-да һанаатай байгаалби даа!
- Тиигэбэл хамаагүй - 70/70 гээд.
*****
- Яша, шамда 6 яблака байна, хахадыень Шэнэ жэлэйнгээ ёлкодо ахадаа үгөө хадашни, хэдыниинь үлэхэб?
- 5,5 байгаабшимуу.
*****
Еврейнууд юундэ Шэнэ жэлэйнгээ шэрээдэ борщ шанадаггүй юм ааб?
- А-а, тэрэнииеш шанахань түбэгтэй лэ-э, дан олон элдэбын юумэдые худхадаг бшуу.
*****
- Намда гурбан литр мёд хэгтыллаа - гээд бага басаган наймаашанда декабриин 27-до банкаяа һарбайба.
Зүгэйн тоһо тэрэнь дүүрс хээд үгэбэ.
- Мүнгыень баабай үглөөдэр средада асараад үгэхэ.
- Аса наашань, - гээд продавец банкыень һуха татажа абаад, гэдэргэнь бочка руу мёдынь юулэбэ.
Мо́йша газаа руу гаража, банкаяа шагаажа хараад, хэлэхэ юм байна:
- Баабай зүбөөр хэлэһэн байналлаа - хоёр дахин хилээмэндээ мёд түрхөөд эдихэдэшни хүрэхэ байха гэжэ.
*****
- Рабинович, таанад гахайн мяха эдинэгүй гүт, юу? ...а тэрэшни һаяар Шэнэ жэлэй урда, между прочим, табан солхообой болохонь гэлсэнэ.
- Да-аа... Иимэ сэнтэй хадань эдихэ болохо бшууб даа.
*****
- Рабинович, юундэ уйлаабта?
- Шүдэнэй врачта ошоолби даа. Шүдыемни хуу татаа.
- Ай, баарһан! Хэдые хуу татуулаабта?
- 200 бакса!
*****
1960-1970-аад онуудта Большой театарта Борис Эммануилович Ха́йкин гэжэ аймшагтай бэрхэ дирижёр хүдэлэгшэ һэн. Нэгэтэ орохоёо байһан Шэнэ жэлэй урда отдел кадровайнь ноён дирижёрые кабинет руугаа ерэхэ гүүлээд, хэлээ юм байна: «СССР-эй главна театарта хүдэлжэ байна бшуут, а фамилитнай мангад бэшэ байна».
Хайкин иигэжэ хэлээ гэдэг:
- А-а, дуратай хадаа хоёрдохи үзэгыень андалдагты теэд, ёһотой ород фамили болохо.
*****
Нэгэтэ Хайкин гэжэ гайхалтай мэдээжэ хүн «бузараар» дирижировалжа байгаа.
Большой театарта нэгэ залуу бас-дуушан бии аагша һэн. Тайзан дээрэ, ходо доошоо хараад дуулаха - тиимэ привычкатайгша һэн. «Борис Годунов» боложо байгаа. Бас хоолойтоймнай сценын эрьмэгтэ ошожо байжа, оркестрова яма руу хаража байгаад, хуугайдаа: «Православные-е-е».
Хайкин ехээр сухалаа хүрэхэдөө, хилайжа байгаад дуушан тээшэ хараад, хэлээ гэдэг: «Дуулаха юм хадаа, зал руу хараад дуулагты, эндэтнай православнанууд үгы!».
*****
Шэнэ жэлээ орохоёо байхада, ямар нахлаатаан еврейдли хү хараад һуунаш?
(От выражения «Остаться внакладе». - В убытке, в ущербе, потеряв что нибудь).
*****
Зураг дээрэ: Юрий Мандаганов. «Баргажанай хүрьгэн хүбүүн» / «Баргажанай зураглалнууд» гэһэн зурагуудһаа (флорентийска мозаика).
Цыренжаб Чойропов, Россиин журналистнуудай Холбооной гэшүүн, материал cуглуулжа бүридхэбэ.
3779