Хүндэтэ нютагаархид, амаршалнаб баран таанадые!
Майн 22-то - «Михуулан үдэр» («Николин день»). Ура-а, мүнөөдэр зунай түрүүшын үдэр! «Нажар одоошье ерэбэ даа», - гэжэ эсэгэмни хэлэгшэ һэн.
Хараасгай мүн хүхы - һүүлшын хоёр «аяны шувууд» нютагтаа буухань. Үнеэд зунайхяар һүтэй боложо эхилхэ. Энэл үдэр ногоон (трава) - хүлнүүдэй шагайда хүрээ гэдэг байгаа.
От крика какой же птицы у коров молоко прибавляется? Помнится, у бурят - это «дэлэншэ шубуун».
Бывало так, что по тем или иным причинам у коровы убавлялось молоко. Чтобы восстановить его, скотоводы прибегали к самым различным приёмам. К простейшему из них, доступному каждому, относилось воздействие на дойное животное пением. К примеру:
«Прилетит птица дэлэншэ,
Вымя твоё набухнет от молока,
Кто же будет сосать твоё молоко…».
Нютагаймнай ирагуу найруулагша Геннадий Ринчино бэшээ бэлэй:
«Эжы-аа, эжы,
Энээхэн һаядаа
Нуга бэлшээридээ
Ногоон һайжарха…
Эжы-аа,эжы,
Эреэгшэмнай
Эбилжэ
Элбэгжэхэл
Эдеэн…
Эжы-аа, эжы,
Энэ үглөө
Эртэлэн
Буурал хадын
Булган тайгада
Дэлэншэ шубуунай
Дуулахые шагнааб…
Эжы-аа, эжы,
Дэлэншэ шубуухайн
Дуулахада
Дэлгэнэдэг бшуу
Эреэгшэмнай бушуу…».
... Мүнөөдэрһөө аршаан «хүшэ шадалтай» болоно ха даа. Сила, которая содержится в оздоровительной воде минеральных и целебных источников. Примерно как сентябрьская Риха. Нэгэ долоон хоногто даа.
Мужики, выходите сегодня же во двор своего дома «брызнуть» хозяевам местности - за будущий богатый урожай! «Талхан һайн гараг!» - гээд, «сэржэм» үргэдэг байгаал даа!
С праздником! Всех благ!
*****
В народном календаре дата 22 мая - Николин день.
Весенний, летний, тёплый, травный день.
Николин день - важная аграрная дата. В народе этот день ожидали с большим нетерпением. С этой даты ждали наступление настоящего тепла и роста трав.
С Николы начинает хорошо расти трава. Для сельчан это было не просто отрадно и красиво, но и очень важно, потому что появлялась возможность крупный и мелкий рогатый скот перевести на подножный корм, да и свой рацион значительно обогатить зеленью (мангир - дикий лук, халяар – черемша, и др.).
*****
«Хараасгай бидэндэ нажарай дулаа ёһотоор асарна бшуу».
Мүнөө жэлэй майн 22-то үглөөгүүр нүхэрни намда хэлээ: «Харана гүш, тэнгэридэ хараасгайнуудта адли шубууд ниидэжэ байна» гэжэ. Би тиимэ шубуудые һананаб, хараасгайдли аад, зааха ехэнүүд, харабтар, «зүүн» шэнги һүүлтэйнүүд, сагаан «бэһэтэйнүүд». Ниидэжэ байхадаа, эшхэрһэн шэнги шанга абяа гаргагша һэн. «Морин хараасгайнууд» гэдэг бэлэй гү даа («стрижи» - ородоор)?
«Михуулан» үдэртэ («Николин день») ерэдэг бэшэ аал? Майн 22-то. Эсэгэмни бага байхадам хэлэдэг һэн: «Эгээл энэ үдэр хараасгайнууд манайхи руу буудаг, нютагаа бусажа ерэдэг һүүлшын шубууд - хараасгай, хүхы шубуун хоёр».
…Бидэ, багашуул, хараасгайяа ехэл хүлеэжэ ядахаш, бидэндэ дулаа ёһотоор асарна бшуу, зунай дулаа. Ниидэжэ ерэһэн хараасгай хараад, ехээр лэ баярлагша һэмди.
Гэртэхимнай хэлэдэг байгаа: «Гулабхаа хараасгай хоёр - бурханай шубууд. Бурханай эгээл дуратай шубууд. Тэдэнэй уурхай һандаагаа хадаа - ехэ нүгэл. Хараасгай алаа хадаа - хэлэхээр бэшэ нүгэл гээшэ. Тэнгэриин хараар буужа болохо».
Эдэ шубуудта бидэ ехэл дуратайгша һэмди. Уурхайяа хаанашье, хамаагүй, бариха «эрхэтэй» байгаа - буряад гэрнүүд соо, заимкын «булгааһан» соо, мүн сарай доро. Манай хотон соо ходо уурхайяа баридаг һэн, үнеэеэ һаажа байхадашни, хүбүүдээрээ наадаха лэ-э, ехээр баярлахаш.
Бурханай шубуун хадаа, хараасгай байһан гэрэйнгээ зониие муу юумэнһээ аршалдаг. Иигэжэ үшөө хэлэдэг аагша һэн: хараасгайшни митии газар лэ гээд уурхайяа барихагүй, тэрэшни һайн газарнуудта, амар амгалан, һайханаар, жаргалтай байдаг айлнуудай байранууд соо һууха...
Зураг дээрэ: Зунай эхин; Хараасгай; Морин хараасгай (стриж).
Чойропов Ц.Ц. «Үнгэрһэн сагай түүхэнүүдһээ (Түрэһэн нютагтамни болоһон ушарнууд)». - Улаан-Үдэ. - Буряад Уласай хэблэлэй газар. - 2022. - Н. 118.
Цыренжаб Чойропов.
Майн 22-то - «Михуулан үдэр» («Николин день»). Ура-а, мүнөөдэр зунай түрүүшын үдэр! «Нажар одоошье ерэбэ даа», - гэжэ эсэгэмни хэлэгшэ һэн.
Хараасгай мүн хүхы - һүүлшын хоёр «аяны шувууд» нютагтаа буухань. Үнеэд зунайхяар һүтэй боложо эхилхэ. Энэл үдэр ногоон (трава) - хүлнүүдэй шагайда хүрээ гэдэг байгаа.
От крика какой же птицы у коров молоко прибавляется? Помнится, у бурят - это «дэлэншэ шубуун».
Бывало так, что по тем или иным причинам у коровы убавлялось молоко. Чтобы восстановить его, скотоводы прибегали к самым различным приёмам. К простейшему из них, доступному каждому, относилось воздействие на дойное животное пением. К примеру:
«Прилетит птица дэлэншэ,
Вымя твоё набухнет от молока,
Кто же будет сосать твоё молоко…».
Нютагаймнай ирагуу найруулагша Геннадий Ринчино бэшээ бэлэй:
«Эжы-аа, эжы,
Энээхэн һаядаа
Нуга бэлшээридээ
Ногоон һайжарха…
Эжы-аа,эжы,
Эреэгшэмнай
Эбилжэ
Элбэгжэхэл
Эдеэн…
Эжы-аа, эжы,
Энэ үглөө
Эртэлэн
Буурал хадын
Булган тайгада
Дэлэншэ шубуунай
Дуулахые шагнааб…
Эжы-аа, эжы,
Дэлэншэ шубуухайн
Дуулахада
Дэлгэнэдэг бшуу
Эреэгшэмнай бушуу…».
... Мүнөөдэрһөө аршаан «хүшэ шадалтай» болоно ха даа. Сила, которая содержится в оздоровительной воде минеральных и целебных источников. Примерно как сентябрьская Риха. Нэгэ долоон хоногто даа.
Мужики, выходите сегодня же во двор своего дома «брызнуть» хозяевам местности - за будущий богатый урожай! «Талхан һайн гараг!» - гээд, «сэржэм» үргэдэг байгаал даа!
С праздником! Всех благ!
*****
В народном календаре дата 22 мая - Николин день.
Весенний, летний, тёплый, травный день.
Николин день - важная аграрная дата. В народе этот день ожидали с большим нетерпением. С этой даты ждали наступление настоящего тепла и роста трав.
С Николы начинает хорошо расти трава. Для сельчан это было не просто отрадно и красиво, но и очень важно, потому что появлялась возможность крупный и мелкий рогатый скот перевести на подножный корм, да и свой рацион значительно обогатить зеленью (мангир - дикий лук, халяар – черемша, и др.).
*****
«Хараасгай бидэндэ нажарай дулаа ёһотоор асарна бшуу».
Мүнөө жэлэй майн 22-то үглөөгүүр нүхэрни намда хэлээ: «Харана гүш, тэнгэридэ хараасгайнуудта адли шубууд ниидэжэ байна» гэжэ. Би тиимэ шубуудые һананаб, хараасгайдли аад, зааха ехэнүүд, харабтар, «зүүн» шэнги һүүлтэйнүүд, сагаан «бэһэтэйнүүд». Ниидэжэ байхадаа, эшхэрһэн шэнги шанга абяа гаргагша һэн. «Морин хараасгайнууд» гэдэг бэлэй гү даа («стрижи» - ородоор)?
«Михуулан» үдэртэ («Николин день») ерэдэг бэшэ аал? Майн 22-то. Эсэгэмни бага байхадам хэлэдэг һэн: «Эгээл энэ үдэр хараасгайнууд манайхи руу буудаг, нютагаа бусажа ерэдэг һүүлшын шубууд - хараасгай, хүхы шубуун хоёр».
…Бидэ, багашуул, хараасгайяа ехэл хүлеэжэ ядахаш, бидэндэ дулаа ёһотоор асарна бшуу, зунай дулаа. Ниидэжэ ерэһэн хараасгай хараад, ехээр лэ баярлагша һэмди.
Гэртэхимнай хэлэдэг байгаа: «Гулабхаа хараасгай хоёр - бурханай шубууд. Бурханай эгээл дуратай шубууд. Тэдэнэй уурхай һандаагаа хадаа - ехэ нүгэл. Хараасгай алаа хадаа - хэлэхээр бэшэ нүгэл гээшэ. Тэнгэриин хараар буужа болохо».
Эдэ шубуудта бидэ ехэл дуратайгша һэмди. Уурхайяа хаанашье, хамаагүй, бариха «эрхэтэй» байгаа - буряад гэрнүүд соо, заимкын «булгааһан» соо, мүн сарай доро. Манай хотон соо ходо уурхайяа баридаг һэн, үнеэеэ һаажа байхадашни, хүбүүдээрээ наадаха лэ-э, ехээр баярлахаш.
Бурханай шубуун хадаа, хараасгай байһан гэрэйнгээ зониие муу юумэнһээ аршалдаг. Иигэжэ үшөө хэлэдэг аагша һэн: хараасгайшни митии газар лэ гээд уурхайяа барихагүй, тэрэшни һайн газарнуудта, амар амгалан, һайханаар, жаргалтай байдаг айлнуудай байранууд соо һууха...
Зураг дээрэ: Зунай эхин; Хараасгай; Морин хараасгай (стриж).
Чойропов Ц.Ц. «Үнгэрһэн сагай түүхэнүүдһээ (Түрэһэн нютагтамни болоһон ушарнууд)». - Улаан-Үдэ. - Буряад Уласай хэблэлэй газар. - 2022. - Н. 118.
Цыренжаб Чойропов.
3026