«Боолон Түмэр» гэһэн Хурамхаанай аймагай уран зохёолшодой нэгэдэлэй 50 жэлэй ойдо.
«Шэбхэ сооһоо гараһан» хүбүүд илангаяа ехэ абьяастай болодог – хожомынь», - гэгшэ бэлэй консерваториин нютагай нэгэ хүбүүн (Нева мүрэн шадар оршоһон хотодо, 1980 оной һүүл багаар).
*****
Геннадий Ринчино, Алла нютагһаа гарбалтай ирагуу найруулагша.
Газаа бүгшэм
Газар халуун…
Эжымнай:
- Эреэгшэмнай
Эбилнэгүй, -
Гэжэ
Гэмэрнэ
Үглөө бүри,
Үдэшэ бүри.
Эжы-аа, эжы,
Эреэгшэндээ бү сухалда.
Энээхэн һаядаа
Нуга бэлшээридээ
Ногоон һайжарха…
Эжы-аа,эжы,
Эреэгшэмнай
Эбилжэ
Элбэгжэхэл
Эдеэн…
Эжы-аа, эжы,
Энэ үглөө
Эртэлэн
Буурал хадын
Булган тайгада
Дэлэншэ шубуунай
Дуулахые шагнааб…
Эжы-аа, эжы,
Дэлэншэ шубуухайн
Дуулахада
Дэлгэнэдэг бшуу
Эреэгшэмнай бушуу,
Эжы-аа, эжы,
Газаа бүгшэм,
Газар халуун...
*****
Даша-Дондоб Очиров, Дэрээн нютагһаа гарбалтай ирагуу найруулагша.
Дэлэнгүй хурьгалhан зуhаг
Хурьгаа абажа үгэдэггүй юм.
Хурьгаа голоhон хонин
Дэлхэйн нэгэ тама юм.
Дуун түрөө юм гү, зүрхэндэнь:
Дуугай болоод, эхэм нэгэтэ
Утаар татаа hэн:
«Тэ-ээ-гэ!
Тэ-э-гэ! Тээ-ээ-гэ!
Дэлэн шинии дэлбэрхэл даа,
Ургы ногоон ургахал даа,
Тээгэ, тээгэ, тээгэ!
Хүхэ ногоон ургахал даа,
Хүхы шубуун ерэхэл даа,
Тээгэ, тэ-ээ-гэ, тээ-э-эгэ!» -
Дуун түрөө юм гү, зүрхэндэнь?
Хурьгаа гансата хэрэгшээжэ,
Хурьгандаа хонин мээхэйржэ,
Тулгагүйхэн баарhаяа үнэрдэжэ,
Тулюурхан бэеыень долёобо.
Тээгэлhэн дууень дууряагаад,
Тэнэг хонин сэдьхээ бэлэй:
«Хадын ногооной халюурхада,
Хариhан шубуунай бусахада
Хойноhоомни хэн дахаха бэлэй?
Хоёрхон хүхыем хэн хүхэхэ бэлэй?».
Тээгэлhэн дууень дахаад,
Тэнэгхэн хониндол уяраад,
Дуунай хүсэндэ этигээд,
Дуулажа hураа бэлэйб.
Эжым нэгэтэ -
Хурьгаа абаа юм гү, мунаг зуhаг?
Дуугай болоо hэн
Эжым гэнтэ
Дуун түрөө юм гү, сэдьхэлдэнь?
«Тээгэ, тээгэ, тээгэ!
Ошоhон шубуун бусахал даа,
Урдаhааш юуншни угтахаб даа?
Ута улаан хүхыеш
Юуншни хүхэхэб даа?
Тээгэ, тээгэ, тээгэ!».
«Ошоhон шубуунай бусахада
Yншэрhэн сэдьхэлш hэргэхэ даа.
Хадын ногооной халюурхада
Сагай шэнжэ hайжарха даа», - гэжэ
Тээгэлhэн дууень дахаад,
Тэнэг хониндол уяраад,
Дуунай хүсэндэ этигээд,
Дуулажа ороо бэлэйб…
*****
Багшуул байгаашаа һанажа байхада һонин лэ даа. Гэрэй тэжээмэл мал адуунтай хаа яа элдэб ушарнууд бологшо бэлэй, зүрхэ сэдьхэлдээ зайрма юумэйнь дүтэ ойрхон абажа ябагтаг байгаа. Жэшээнь, үнеэнаан һү һаалган гэнтэ доошоо унаха ушар, тугал хулуужа эхэеэ хүхэхэ (бидэ, үхибүүд, тэрээниие хинан харахаяа заримдаа алдахаш), үнеэнэй дэлэн юунаам даа шэрүүн болохо, шүдхэр боохолдой «зорюута» эльбээ юм гү гэхээр (эжымнай хара гүрөөһэнэй һабар айлаар бэдиржэ ябадаг һэн), эреэгшэ үхэрнай үни удаан саг соо үгы болог даа, али бүри ганса һаамал үнеэмнай, ай бурхан, үхэбэл (хэлэхээр бэшэ)...
Хун сагаан хонидоорнай бусад ондоо үзэгдэлнүүд ушарха даа, тэрэ тоодо түлгэ зуһаг хониной һая гараһан хурьгаяа голохо, үнэрдэжэшье үзхой, баруун урда хүлөө «тэб» байса дэбүүгээд, нарайханаа мүргөөдшье абаха...
Зураг дээрэ: Үхибүүн наһандаа үрхэр хүтэлөөд ябагтаг саг һанагдаа. Үбһэнэй үедэ үрэй үрхэр һургаа хадаш - бригадын ноён 3 түхэриг «наряд» хаадаг бэлэй. Залуу морин эрдэниин түлөө - аяар 5 түхэриг.
«Үрхэр» - баргуужан бурайдуудай үгэ, буруу буха байхадаа «заһуулаан» үхэр...
Цыренжаб Чойропов, «Нютаг хэлэн» сониной ахамад редактор, Россиин журналистнуудай Холбооной гэшүүн.
«Шэбхэ сооһоо гараһан» хүбүүд илангаяа ехэ абьяастай болодог – хожомынь», - гэгшэ бэлэй консерваториин нютагай нэгэ хүбүүн (Нева мүрэн шадар оршоһон хотодо, 1980 оной һүүл багаар).
*****
Геннадий Ринчино, Алла нютагһаа гарбалтай ирагуу найруулагша.
Газаа бүгшэм
Газар халуун…
Эжымнай:
- Эреэгшэмнай
Эбилнэгүй, -
Гэжэ
Гэмэрнэ
Үглөө бүри,
Үдэшэ бүри.
Эжы-аа, эжы,
Эреэгшэндээ бү сухалда.
Энээхэн һаядаа
Нуга бэлшээридээ
Ногоон һайжарха…
Эжы-аа,эжы,
Эреэгшэмнай
Эбилжэ
Элбэгжэхэл
Эдеэн…
Эжы-аа, эжы,
Энэ үглөө
Эртэлэн
Буурал хадын
Булган тайгада
Дэлэншэ шубуунай
Дуулахые шагнааб…
Эжы-аа, эжы,
Дэлэншэ шубуухайн
Дуулахада
Дэлгэнэдэг бшуу
Эреэгшэмнай бушуу,
Эжы-аа, эжы,
Газаа бүгшэм,
Газар халуун...
*****
Даша-Дондоб Очиров, Дэрээн нютагһаа гарбалтай ирагуу найруулагша.
Дэлэнгүй хурьгалhан зуhаг
Хурьгаа абажа үгэдэггүй юм.
Хурьгаа голоhон хонин
Дэлхэйн нэгэ тама юм.
Дуун түрөө юм гү, зүрхэндэнь:
Дуугай болоод, эхэм нэгэтэ
Утаар татаа hэн:
«Тэ-ээ-гэ!
Тэ-э-гэ! Тээ-ээ-гэ!
Дэлэн шинии дэлбэрхэл даа,
Ургы ногоон ургахал даа,
Тээгэ, тээгэ, тээгэ!
Хүхэ ногоон ургахал даа,
Хүхы шубуун ерэхэл даа,
Тээгэ, тэ-ээ-гэ, тээ-э-эгэ!» -
Дуун түрөө юм гү, зүрхэндэнь?
Хурьгаа гансата хэрэгшээжэ,
Хурьгандаа хонин мээхэйржэ,
Тулгагүйхэн баарhаяа үнэрдэжэ,
Тулюурхан бэеыень долёобо.
Тээгэлhэн дууень дууряагаад,
Тэнэг хонин сэдьхээ бэлэй:
«Хадын ногооной халюурхада,
Хариhан шубуунай бусахада
Хойноhоомни хэн дахаха бэлэй?
Хоёрхон хүхыем хэн хүхэхэ бэлэй?».
Тээгэлhэн дууень дахаад,
Тэнэгхэн хониндол уяраад,
Дуунай хүсэндэ этигээд,
Дуулажа hураа бэлэйб.
Эжым нэгэтэ -
Хурьгаа абаа юм гү, мунаг зуhаг?
Дуугай болоо hэн
Эжым гэнтэ
Дуун түрөө юм гү, сэдьхэлдэнь?
«Тээгэ, тээгэ, тээгэ!
Ошоhон шубуун бусахал даа,
Урдаhааш юуншни угтахаб даа?
Ута улаан хүхыеш
Юуншни хүхэхэб даа?
Тээгэ, тээгэ, тээгэ!».
«Ошоhон шубуунай бусахада
Yншэрhэн сэдьхэлш hэргэхэ даа.
Хадын ногооной халюурхада
Сагай шэнжэ hайжарха даа», - гэжэ
Тээгэлhэн дууень дахаад,
Тэнэг хониндол уяраад,
Дуунай хүсэндэ этигээд,
Дуулажа ороо бэлэйб…
*****
Багшуул байгаашаа һанажа байхада һонин лэ даа. Гэрэй тэжээмэл мал адуунтай хаа яа элдэб ушарнууд бологшо бэлэй, зүрхэ сэдьхэлдээ зайрма юумэйнь дүтэ ойрхон абажа ябагтаг байгаа. Жэшээнь, үнеэнаан һү һаалган гэнтэ доошоо унаха ушар, тугал хулуужа эхэеэ хүхэхэ (бидэ, үхибүүд, тэрээниие хинан харахаяа заримдаа алдахаш), үнеэнэй дэлэн юунаам даа шэрүүн болохо, шүдхэр боохолдой «зорюута» эльбээ юм гү гэхээр (эжымнай хара гүрөөһэнэй һабар айлаар бэдиржэ ябадаг һэн), эреэгшэ үхэрнай үни удаан саг соо үгы болог даа, али бүри ганса һаамал үнеэмнай, ай бурхан, үхэбэл (хэлэхээр бэшэ)...
Хун сагаан хонидоорнай бусад ондоо үзэгдэлнүүд ушарха даа, тэрэ тоодо түлгэ зуһаг хониной һая гараһан хурьгаяа голохо, үнэрдэжэшье үзхой, баруун урда хүлөө «тэб» байса дэбүүгээд, нарайханаа мүргөөдшье абаха...
Зураг дээрэ: Үхибүүн наһандаа үрхэр хүтэлөөд ябагтаг саг һанагдаа. Үбһэнэй үедэ үрэй үрхэр һургаа хадаш - бригадын ноён 3 түхэриг «наряд» хаадаг бэлэй. Залуу морин эрдэниин түлөө - аяар 5 түхэриг.
«Үрхэр» - баргуужан бурайдуудай үгэ, буруу буха байхадаа «заһуулаан» үхэр...
Цыренжаб Чойропов, «Нютаг хэлэн» сониной ахамад редактор, Россиин журналистнуудай Холбооной гэшүүн.
3099