День памяти бывших узников войны - 9 апреля.
К.Г. Паустовский
Хүнэй һэшхэлэй шанар хүсэн тухай
(О силе человеческой совести)
Хүнэй һэшхэлэй шанар хүшниинь ехэ хэбээрээ байхиим байна, тиимаан хойнонь та баран этигэлээ хэзээш бү алдагты.
Һаяшаг минии нэгэ танил зохёолшо хүн энээн тухай гайхахаар түүхэ хөөрэбэ гээшэ.
Энэ зохёолшон Латвида түраан, тиихэлээрээ латыш хэлэн дээрэ һайн хүүр хэлдэг байгаа. Дайни үнгэраан хойно удаанш болоогой Ригаан электричкээр далай руу ошчо ябаа. Вагон соо урдаань хараад, нэгэ наһатайшаг, номгон зантайдляад, гунигта абтаан шарайтай гэхээр латыш яһанай хүн һууба. Мартааб, юунаан болоо бэлэй, тэрэ хүн нэгэ зугаа эхилбэ.
*****
- Шагныт даа, - гэжэ наһатай аханууд хүн хэлбэ. - Би Ригайн хажууда байдагаб. Дайни эхилхаан түрүүн минии гэрэй хажууда нэг хүн байрлаа. Тэрэ биргой амьтан байгаа. Нэрэ-түрэшгой, ууртай гээшэнь юу хэлээбш, нюужайш наймаа хэгшаан. Иимэ зон хатуу, зүрхэ-сэдьхэлгой, нэрээ хүндэлдэггэй гэдэгшимуу. Зарьма хүнүүд хэлдэг: спекуляци гээшэш хү баяжуулдаг. Ямар аргаар, юуни хүсөөр? Хүүни уй гашуудалай, багшуулай уйлдаанай, биднэй хомхой дээраан. Тэрэ наймааяа хэхэдээ һамгантяа нюужайш ябуулагшаан. Тиигээл даа...
Немцүүд Рига буляажа абаа, еврейнүүшэ гетто руу хаагаа: зарьмиин алхаа, нүгөөтьхинүүшиинь туржа үкхынь түлөө. Гетто зад байса хаалгатай, тэндаан шошкойнш гар шадхаар бэшэ. Хэн часовой руу табян алха хэнэ, тэрэ местэ дээрээ будче алуулдаг байгаа. Еврейнүүд, эгээ түрүүн багшуулынь, үдэр бүри зуугаадаар үхэдэг байгаа.
Энэ үедэ минии сосед фура дээрээ картошка тээгээд, часовойдонь гартань нэгиимэ барюулаад, еврейнүүдтэ ошчо картошкоо элдэбэйн алтан гоёлтонуудаар алдалдха тьхиим гэжэ һанба. Тэдэ зонш үшөө алтаар элбэг гэжэ дуулаан байгаа. Тэрээ руу ошхаанаа түрүүн намай газаа золгоод, хэлээ: «Картошкоо гансхан багшуултай изиинүүдээрэнь андалдхаб».
- «Юундэ?» - гэжэ һурааб.
Тэдэш багшуулаа түлөө юуеэш үхөө бэлэн байха, гурба дахян ехээр олзо олхо бшууб.
Би арайнш гэжэ бэеэ баряад бүтүү байгааб. Тэрэ дааһаяа амнаанаа гаргаад, намда шүднүүдээ харуулаа. Нэг-хүдэн шүднүүшиинь дутуу байгаа.
- Би бүтүү байгааб, амантьхя дааһаяа зада зуужа, эмдэлээб, хоёр шүдэм хухараа. Хэлдэг бшимуу: шуһан хүни тархя руу шууяс урдадаг. Мэднэгойб. Минии шуһан тархя руум бэшэ, гарнууд соом бусалжайгаа, нюдаргануудни түмэрдли болоод, башай байгаадаа тэрэ хү алажаш болхо бэлэн болоод байгааб. Тэрэ таагаандля гэдэршээ болоод, зэрлиг андли шүдэнүүдээ ирзайлгаа...
Һүньдөө картоошкоо фурада тээгээд, Ригын «гетто» руу дараба. Часовойнь байлгхада, нэгиимэ гартань һарбайгаа: муу хүнүүд бэ́й бэеэ ойлголсходоо бэрхэгой даа. Часовой эдилгэйн абхадаа, хэлээ: «Ши иргүүтээш? Тэдээндэш һэбхигэр гүзээнаан бэшиимэ, юунш үлээгой. Хооһоор гэдэргээ бусхаш даа, үһаан картошкотёо хамта. Би шамтай тоосолдоо хадаа бульхаб гэй».
«Гетто» соо нэгэ ехэ гэрэй уграад руу оржо ербэ. Изиинүүд багшуултяа тойроод мешоогоо неэхиин гэтнэ. Нэгэ эхэнэр үхэан хүбүүеэ гар дээрээ баряад, балараан алтан часыяа һарбайна. «Иргүү! Үхаан хүбүү баряад байншууш, юукхиимш картошкоор? Саашаа бай!».
Тэрэ хүн һүүлдэнь зугаалагшаан: «Мэднэгойб, юуш хэжайгаанаа ойлгоогойб!». Мэшээгүүдээ неэжэ, картошкоо газар дээр хаяад, «Түргэлэгты!» - тэрэ эхэнэрнүүдтэ һүйхэрөө. - Хүбүүдээ нээ руу хэгты! Би гаргхаб эндаан. Хүдлөөгэй, бүд-бүтүү һуугуужан! Түргээр!». Эхэнүүшиинь мэгдээш хадаа багшуулаа мэшээгүүд руу хэбэ, үндэжэш тэднээ үрдеэгой. Тэдэ ойлгоо: дахян үриеэ хэзээш хархойб, гэжэ.
Фура дээрээ багшуула хуу мэшэгүүд соо һуулгажа, уяад, хажуутэйгаан нэг-хүдэн картошкотой мэшэгүүшэ табяад, ябпа. Изиинүүд фурайн мөөрнүүшэ үндээд үлээ.
Жолоошон гэдэргээш хараагой арьлаба. Багшуул абяа гаргагшаб гэжэ ехээр айгаа лээ. Теэд тэдэнь, ештраа, абяа-шэмээгойнүүд һуугаа.
Танил часовойнь хажуугаар ябхадань, тэрэ дуу гарба: «Хэлээ бшаам, эндаан юуш олхойш. Эндаан үгэй болол даа муухай картошкотёо хамта, лейтенантайн ерээгой байгаанда».
Үгэйтэй, ядаан, тулюур еврейнүүшэ багшуултайнь хамта зойргуута хараажайш хажуугаарань гарба. Гэртээ теэд ошоогой, Тукумсайн саатай сэхэ ой тужа руу ороод, тэндэ байгаан мани партизануудта багшуулаа тушаагаа. Партизанууд тэдээни саашань нюугаа.
«Немцүүд картошкойм абаагой лэ-э, хоёр хоног теэд намайе хаагаад байгаа», - гэжэ һамгандаа хэлээ. Дайни дуудхада, тэрнаанаа һалаад, Ригаан ябаан.
Наһатай аханууд хүн бүтүү болбо.
- Мүнөө һаннам, - гэжэ хэлбэ, түрүүшынхеэ нэгэ заа неэгээд, - зүбөөр бэеэ зад баряад, тэрэ хү сохёогой байгаам, алаадам муу байхаан.
Цыренжаб Чойропов буряад хэлэн дээрэ баргажанай аялгаар оршуулаа.
К.Г. Паустовский
Хүнэй һэшхэлэй шанар хүсэн тухай
(О силе человеческой совести)
Хүнэй һэшхэлэй шанар хүшниинь ехэ хэбээрээ байхиим байна, тиимаан хойнонь та баран этигэлээ хэзээш бү алдагты.
Һаяшаг минии нэгэ танил зохёолшо хүн энээн тухай гайхахаар түүхэ хөөрэбэ гээшэ.
Энэ зохёолшон Латвида түраан, тиихэлээрээ латыш хэлэн дээрэ һайн хүүр хэлдэг байгаа. Дайни үнгэраан хойно удаанш болоогой Ригаан электричкээр далай руу ошчо ябаа. Вагон соо урдаань хараад, нэгэ наһатайшаг, номгон зантайдляад, гунигта абтаан шарайтай гэхээр латыш яһанай хүн һууба. Мартааб, юунаан болоо бэлэй, тэрэ хүн нэгэ зугаа эхилбэ.
*****
- Шагныт даа, - гэжэ наһатай аханууд хүн хэлбэ. - Би Ригайн хажууда байдагаб. Дайни эхилхаан түрүүн минии гэрэй хажууда нэг хүн байрлаа. Тэрэ биргой амьтан байгаа. Нэрэ-түрэшгой, ууртай гээшэнь юу хэлээбш, нюужайш наймаа хэгшаан. Иимэ зон хатуу, зүрхэ-сэдьхэлгой, нэрээ хүндэлдэггэй гэдэгшимуу. Зарьма хүнүүд хэлдэг: спекуляци гээшэш хү баяжуулдаг. Ямар аргаар, юуни хүсөөр? Хүүни уй гашуудалай, багшуулай уйлдаанай, биднэй хомхой дээраан. Тэрэ наймааяа хэхэдээ һамгантяа нюужайш ябуулагшаан. Тиигээл даа...
Немцүүд Рига буляажа абаа, еврейнүүшэ гетто руу хаагаа: зарьмиин алхаа, нүгөөтьхинүүшиинь туржа үкхынь түлөө. Гетто зад байса хаалгатай, тэндаан шошкойнш гар шадхаар бэшэ. Хэн часовой руу табян алха хэнэ, тэрэ местэ дээрээ будче алуулдаг байгаа. Еврейнүүд, эгээ түрүүн багшуулынь, үдэр бүри зуугаадаар үхэдэг байгаа.
Энэ үедэ минии сосед фура дээрээ картошка тээгээд, часовойдонь гартань нэгиимэ барюулаад, еврейнүүдтэ ошчо картошкоо элдэбэйн алтан гоёлтонуудаар алдалдха тьхиим гэжэ һанба. Тэдэ зонш үшөө алтаар элбэг гэжэ дуулаан байгаа. Тэрээ руу ошхаанаа түрүүн намай газаа золгоод, хэлээ: «Картошкоо гансхан багшуултай изиинүүдээрэнь андалдхаб».
- «Юундэ?» - гэжэ һурааб.
Тэдэш багшуулаа түлөө юуеэш үхөө бэлэн байха, гурба дахян ехээр олзо олхо бшууб.
Би арайнш гэжэ бэеэ баряад бүтүү байгааб. Тэрэ дааһаяа амнаанаа гаргаад, намда шүднүүдээ харуулаа. Нэг-хүдэн шүднүүшиинь дутуу байгаа.
- Би бүтүү байгааб, амантьхя дааһаяа зада зуужа, эмдэлээб, хоёр шүдэм хухараа. Хэлдэг бшимуу: шуһан хүни тархя руу шууяс урдадаг. Мэднэгойб. Минии шуһан тархя руум бэшэ, гарнууд соом бусалжайгаа, нюдаргануудни түмэрдли болоод, башай байгаадаа тэрэ хү алажаш болхо бэлэн болоод байгааб. Тэрэ таагаандля гэдэршээ болоод, зэрлиг андли шүдэнүүдээ ирзайлгаа...
Һүньдөө картоошкоо фурада тээгээд, Ригын «гетто» руу дараба. Часовойнь байлгхада, нэгиимэ гартань һарбайгаа: муу хүнүүд бэ́й бэеэ ойлголсходоо бэрхэгой даа. Часовой эдилгэйн абхадаа, хэлээ: «Ши иргүүтээш? Тэдээндэш һэбхигэр гүзээнаан бэшиимэ, юунш үлээгой. Хооһоор гэдэргээ бусхаш даа, үһаан картошкотёо хамта. Би шамтай тоосолдоо хадаа бульхаб гэй».
«Гетто» соо нэгэ ехэ гэрэй уграад руу оржо ербэ. Изиинүүд багшуултяа тойроод мешоогоо неэхиин гэтнэ. Нэгэ эхэнэр үхэан хүбүүеэ гар дээрээ баряад, балараан алтан часыяа һарбайна. «Иргүү! Үхаан хүбүү баряад байншууш, юукхиимш картошкоор? Саашаа бай!».
Тэрэ хүн һүүлдэнь зугаалагшаан: «Мэднэгойб, юуш хэжайгаанаа ойлгоогойб!». Мэшээгүүдээ неэжэ, картошкоо газар дээр хаяад, «Түргэлэгты!» - тэрэ эхэнэрнүүдтэ һүйхэрөө. - Хүбүүдээ нээ руу хэгты! Би гаргхаб эндаан. Хүдлөөгэй, бүд-бүтүү һуугуужан! Түргээр!». Эхэнүүшиинь мэгдээш хадаа багшуулаа мэшээгүүд руу хэбэ, үндэжэш тэднээ үрдеэгой. Тэдэ ойлгоо: дахян үриеэ хэзээш хархойб, гэжэ.
Фура дээрээ багшуула хуу мэшэгүүд соо һуулгажа, уяад, хажуутэйгаан нэг-хүдэн картошкотой мэшэгүүшэ табяад, ябпа. Изиинүүд фурайн мөөрнүүшэ үндээд үлээ.
Жолоошон гэдэргээш хараагой арьлаба. Багшуул абяа гаргагшаб гэжэ ехээр айгаа лээ. Теэд тэдэнь, ештраа, абяа-шэмээгойнүүд һуугаа.
Танил часовойнь хажуугаар ябхадань, тэрэ дуу гарба: «Хэлээ бшаам, эндаан юуш олхойш. Эндаан үгэй болол даа муухай картошкотёо хамта, лейтенантайн ерээгой байгаанда».
Үгэйтэй, ядаан, тулюур еврейнүүшэ багшуултайнь хамта зойргуута хараажайш хажуугаарань гарба. Гэртээ теэд ошоогой, Тукумсайн саатай сэхэ ой тужа руу ороод, тэндэ байгаан мани партизануудта багшуулаа тушаагаа. Партизанууд тэдээни саашань нюугаа.
«Немцүүд картошкойм абаагой лэ-э, хоёр хоног теэд намайе хаагаад байгаа», - гэжэ һамгандаа хэлээ. Дайни дуудхада, тэрнаанаа һалаад, Ригаан ябаан.
Наһатай аханууд хүн бүтүү болбо.
- Мүнөө һаннам, - гэжэ хэлбэ, түрүүшынхеэ нэгэ заа неэгээд, - зүбөөр бэеэ зад баряад, тэрэ хү сохёогой байгаам, алаадам муу байхаан.
Цыренжаб Чойропов буряад хэлэн дээрэ баргажанай аялгаар оршуулаа.
3530