Памяти И.Ч. Дондупова
Рассказ Игоря Чимитцыреновича Дондупова, уроженца улуса Кучигер Курумканского района, ветерана колхозно-совхозного производства Дырена, заслуженного механизатора Бурятской АССР, ветерана труда, кавалера медали «За строительство Байкало-Амурской магистрали».
Баабай дайнда үгэй, “без вести” гээд ологдоүгэй. Бэдираамдь. Мама гансаараа намай ехэ болгоо.
Семья соогоо гээ ехэ минии баабай байгаа, тэрээни хойнаан Цэбэктэр, Цэдэн. Цэдэн минии баабай хоёр сэрэгтэ үгэй. Цэбэктэр Тахуевич 1961 ондо армяан бусаан.
Минии багатьхя наһан дайни хойтой үлэн елнүүд соо үнгэрөө. Һархяаг, тибуу, алирууһа түүжэ эдьхэш. Варенье хэхэдээ саахар үгэй, тиимиимэй мэдхэшгой байгаальтяа, түүжэ эдеэд ябхаш.
Мани Цырен нагса үрөөһэн хүлгой сэрэгаан ерээ. Уланхаандаа огорошо бригадир болоо. Дайнда ошхаан түрүүн Баргажа ошчо сургууляйн үзчэ ераан. Газаагаа огурцы, морковь юумэй хуу тарьха. Цела 200-литрайн бочка соо хапуста дабуулагшаан. Һургууляан ерээд морковь түүжэ эдьхэш. Картошка юумэн һайн гарха, ехы подвал соо хуу сомоотой байха. Перебирахаш, муухай болжо болхойдаа.
Һүүлдэнь морёор Алла Уланхаан хоёрой дунда почта зоогоо. Тиихэдэ ямар машина, морин тэргээр. Перва колёсна трактор һандагаб, түмэр мөөртэй.
Сургуульдаа ошходоо аруун үмдэн, аруун дэгэл үмдхэш – тэрээгээр даархойш. Пумжиигаар сумхаша оёдог байгаа, хойноо сүмхээ зүүгээд ябхаш. Аруу юумэй хуу өөрөө элдэдэг байгааб, гутууһайш уллаад үхэ. Беда саг байгаалдаа.
Минии нэгэтьхэдэ орходо Чимитцо Орбоевна гэжэ багша байгаа. Курпо харгы хойтойгоороо үгэй байгаа. Курпоогоор Ягдагаар паромоор гаржа ерхэ. Курпош Һэемэ барамбиидэ, нажарай стоянка. Сэндэма Бухаевна Сундарон минии багша байгаа. Дүрбэн багшуултай, нүхырынь дайнда үгэй, мани эхэнүүдээр ехэ талагшаан.
Маниш мамануудай хээгой, хараагой юумэн үгэй. Хоюулаа Хүшэгээрта байдаг байгаа. Дайни үедэ, баараад, хэлэгшаан, харгы үгэй болоо, хуу аханууд зон сэрэгтэ ябаа. Эхэнэрнүүд үлээд, заимкаан заимка ябжа шадхаа болёод байгаамдь. Эхэнүүднай заимкадаа байгаабштаа, доярканууд. Доярканууд байгаандаа тани тэжэгаамдь гэжэ хэлэгшаан, баараад. Ехэ хүшэр саг байгаал даа . Минии эхэ гурбан үхибүүтэй үлэан байнабштаа. Үшөө бээлэй нэхэжэ, мяха юумэ фронт эльгээхэ.
Би армида Карелида погранвойскада алба хэам. Гурба ел служиигээб. Ерээд Хүшэгээртэ хоёр ел пастух байгааб. Тэндаан шофёра курсада һурахаа ошооб, шофёр, тракторист болооб.
1964 ондо Евдокия Музиевнатяа айл болаамдь. Уланхаандаа гэр баряабдь. Тиигаар ото хамтаа мүнөө ная хүртэраа. Евдокия Музиевна «Мать-героиня» гэжэ нэрэ-солотой, ажалай ветеран, отличник связи, почтада гушаад гаран ел хүдлөө.
Минии хээгой хүдмэр үгэй. Стажни 40 ел.
Армида ошхаан түрүүн би, Доржиин Намсалма, Партуу Цэрэн, Шарлушкын Дондоп, 6-7 хүн, 21 үрхэрөөр, гурбаагаад үрхэртэй байгаабдь, Хуллаг ошхош. Һүндёо 27 километр ябхаш. Хуллаг хүржэ ябхадаш, талхани бухалнууд чуть-чуть харагдажа байха. Тэндаанаа Парту Цэрэнтеэ Намаа үбүүндээ ябхаш, гэшхэхэш, асалхаш, бухал татхаш.
Һамаахай, Мүншөө, Жэргэ, Нама юумээр үбүүеэ буулгахаш. Хабар һүни ута, үбүүеэ буулгаад, шарга дээрээ һүхэ, хүреэ юумэй тээгээд ябхаш, тэндаанаа түлеэндэ заимкадаа ошхош. Колхоз байгаа тиихэдэш. Заимкануудаар түлеэеынь, үбүүһэйнь асархаш.
1971 ондо Хуллаги бригадир болооб, талха ургуулааб. Яһал һайн хүдлөөб, ВДНХ ошооб. Һүүлдэнь прорабаар, рабочкомда хүдлөөб.
Уланхаани совхоз болоод ехэ һайн болоо, Баторов ехымэй хэан хүн. Свет ЛЭП татуулаа, подстанци бии болоо. Һургууля баряа. Араггой ехээр хүдлаан, совхоз үгэй байгаахиим, манайхин, Уланхаан, Дырени совхозой хоёртьхо отделени байгаабдь. Владимир Цыдыповичэй Уланхаанай совхозой түрүүшын директор болходо, зонш дүүрээ, залуушуул нютагаа тихэреэ.
Гоёор һаннам – Илалтайн үдэртэ ветерануудаа мотоциклнууд дээрэ һуулгаад, улицээр, флагуудаа үргэан, худии гоёор ябдаг байгааб! Олон байгаахиим фронтовигууд. Владимир Баторов тэрэ-мэтымай ехэ бэрхээр организоваадаг байгаа. Улицээр модо юумэй һуулгаа, харгы баряа.
Уланхаани газар баян, уһаар элбэг, юрдоо, гоё газар, Намаа, Гарааһан юумэд худии баям.
Игорь Чимитцыренович Дондупов,
Буряад АССР-эй габьяата механизатор.
Уланхаан нютаг.
Дулма Баторова интервью абаа, 2019 он
На фотографиях: И.Ч. Дондупов во время службы в погранвойсках (Карелия); Игорь Чимитцыренович с женой Евдокией Музиевной
Рассказ Игоря Чимитцыреновича Дондупова, уроженца улуса Кучигер Курумканского района, ветерана колхозно-совхозного производства Дырена, заслуженного механизатора Бурятской АССР, ветерана труда, кавалера медали «За строительство Байкало-Амурской магистрали».
Баабай дайнда үгэй, “без вести” гээд ологдоүгэй. Бэдираамдь. Мама гансаараа намай ехэ болгоо.
Семья соогоо гээ ехэ минии баабай байгаа, тэрээни хойнаан Цэбэктэр, Цэдэн. Цэдэн минии баабай хоёр сэрэгтэ үгэй. Цэбэктэр Тахуевич 1961 ондо армяан бусаан.
Минии багатьхя наһан дайни хойтой үлэн елнүүд соо үнгэрөө. Һархяаг, тибуу, алирууһа түүжэ эдьхэш. Варенье хэхэдээ саахар үгэй, тиимиимэй мэдхэшгой байгаальтяа, түүжэ эдеэд ябхаш.
Мани Цырен нагса үрөөһэн хүлгой сэрэгаан ерээ. Уланхаандаа огорошо бригадир болоо. Дайнда ошхаан түрүүн Баргажа ошчо сургууляйн үзчэ ераан. Газаагаа огурцы, морковь юумэй хуу тарьха. Цела 200-литрайн бочка соо хапуста дабуулагшаан. Һургууляан ерээд морковь түүжэ эдьхэш. Картошка юумэн һайн гарха, ехы подвал соо хуу сомоотой байха. Перебирахаш, муухай болжо болхойдаа.
Һүүлдэнь морёор Алла Уланхаан хоёрой дунда почта зоогоо. Тиихэдэ ямар машина, морин тэргээр. Перва колёсна трактор һандагаб, түмэр мөөртэй.
Сургуульдаа ошходоо аруун үмдэн, аруун дэгэл үмдхэш – тэрээгээр даархойш. Пумжиигаар сумхаша оёдог байгаа, хойноо сүмхээ зүүгээд ябхаш. Аруу юумэй хуу өөрөө элдэдэг байгааб, гутууһайш уллаад үхэ. Беда саг байгаалдаа.
Минии нэгэтьхэдэ орходо Чимитцо Орбоевна гэжэ багша байгаа. Курпо харгы хойтойгоороо үгэй байгаа. Курпоогоор Ягдагаар паромоор гаржа ерхэ. Курпош Һэемэ барамбиидэ, нажарай стоянка. Сэндэма Бухаевна Сундарон минии багша байгаа. Дүрбэн багшуултай, нүхырынь дайнда үгэй, мани эхэнүүдээр ехэ талагшаан.
Маниш мамануудай хээгой, хараагой юумэн үгэй. Хоюулаа Хүшэгээрта байдаг байгаа. Дайни үедэ, баараад, хэлэгшаан, харгы үгэй болоо, хуу аханууд зон сэрэгтэ ябаа. Эхэнэрнүүд үлээд, заимкаан заимка ябжа шадхаа болёод байгаамдь. Эхэнүүднай заимкадаа байгаабштаа, доярканууд. Доярканууд байгаандаа тани тэжэгаамдь гэжэ хэлэгшаан, баараад. Ехэ хүшэр саг байгаал даа . Минии эхэ гурбан үхибүүтэй үлэан байнабштаа. Үшөө бээлэй нэхэжэ, мяха юумэ фронт эльгээхэ.
Би армида Карелида погранвойскада алба хэам. Гурба ел служиигээб. Ерээд Хүшэгээртэ хоёр ел пастух байгааб. Тэндаан шофёра курсада һурахаа ошооб, шофёр, тракторист болооб.
1964 ондо Евдокия Музиевнатяа айл болаамдь. Уланхаандаа гэр баряабдь. Тиигаар ото хамтаа мүнөө ная хүртэраа. Евдокия Музиевна «Мать-героиня» гэжэ нэрэ-солотой, ажалай ветеран, отличник связи, почтада гушаад гаран ел хүдлөө.
Минии хээгой хүдмэр үгэй. Стажни 40 ел.
Армида ошхаан түрүүн би, Доржиин Намсалма, Партуу Цэрэн, Шарлушкын Дондоп, 6-7 хүн, 21 үрхэрөөр, гурбаагаад үрхэртэй байгаабдь, Хуллаг ошхош. Һүндёо 27 километр ябхаш. Хуллаг хүржэ ябхадаш, талхани бухалнууд чуть-чуть харагдажа байха. Тэндаанаа Парту Цэрэнтеэ Намаа үбүүндээ ябхаш, гэшхэхэш, асалхаш, бухал татхаш.
Һамаахай, Мүншөө, Жэргэ, Нама юумээр үбүүеэ буулгахаш. Хабар һүни ута, үбүүеэ буулгаад, шарга дээрээ һүхэ, хүреэ юумэй тээгээд ябхаш, тэндаанаа түлеэндэ заимкадаа ошхош. Колхоз байгаа тиихэдэш. Заимкануудаар түлеэеынь, үбүүһэйнь асархаш.
1971 ондо Хуллаги бригадир болооб, талха ургуулааб. Яһал һайн хүдлөөб, ВДНХ ошооб. Һүүлдэнь прорабаар, рабочкомда хүдлөөб.
Уланхаани совхоз болоод ехэ һайн болоо, Баторов ехымэй хэан хүн. Свет ЛЭП татуулаа, подстанци бии болоо. Һургууля баряа. Араггой ехээр хүдлаан, совхоз үгэй байгаахиим, манайхин, Уланхаан, Дырени совхозой хоёртьхо отделени байгаабдь. Владимир Цыдыповичэй Уланхаанай совхозой түрүүшын директор болходо, зонш дүүрээ, залуушуул нютагаа тихэреэ.
Гоёор һаннам – Илалтайн үдэртэ ветерануудаа мотоциклнууд дээрэ һуулгаад, улицээр, флагуудаа үргэан, худии гоёор ябдаг байгааб! Олон байгаахиим фронтовигууд. Владимир Баторов тэрэ-мэтымай ехэ бэрхээр организоваадаг байгаа. Улицээр модо юумэй һуулгаа, харгы баряа.
Уланхаани газар баян, уһаар элбэг, юрдоо, гоё газар, Намаа, Гарааһан юумэд худии баям.
Игорь Чимитцыренович Дондупов,
Буряад АССР-эй габьяата механизатор.
Уланхаан нютаг.
Дулма Баторова интервью абаа, 2019 он
На фотографиях: И.Ч. Дондупов во время службы в погранвойсках (Карелия); Игорь Чимитцыренович с женой Евдокией Музиевной
1877