Гомбо Цыдынжаповай бага ба залуу наһан тухайгаа өөрынь хөөрөөнһөө
Баргажанай аймагай Лугшахаан һууринай музей соо Гомбожап Цыдынжаповай өөрынь бэшэһэн зарим дурсамжанууд үлэһэн байна. Тэндэһээ нэгэ хэһэг - танай анхаралда.
*****
Баргажан гол Буряад нютаг соогоо эгээл һайхан газарнуудай нэгэн. Улаан-Үдэ, Шэтэ, Эрхүү эндэһээ 500 гаран километр холо. Октябриин хубисхалай урда баргажан буряадууд ондоо тээхи газарнуудаар тиимэшье холбоотой бэшэ хадаа эндээ, гол соогоо, амяар амяарханаа байжа һураһан байгаа. Хада уулаар Верхнеудинск, Шэтэ хүрэхэш аргагүй хүшэр байгаа ха юм, далайгаар Эрхүү хото ошоходо - баһал бэрхэ.
Демократическэ үзэл бодолтой политическа зон, декабристнуудһаа эхилээд - большевигүүд хүрэтэр, Баргажанда хоёрдохи нютагаа олоо.
Баргажанай тужа тайга ан гүрөөлөөр баян, тэдээн соонь үнэтэй-сэнтэй булган, хэрмэн, халюун, хандагай гэжэ байгаад элбэг. Байгал далайн гол мүрнүүд соо загаһан мүн лэ олон: дэлхэйдэ мэдээжэ омоли, тула, хилмэн, гэхэ мэтэ. Газар дороншье хэды баян гээбши, Ципиканай, Королоной алтан эндэ-тэндэһээ улад зониие, наймаашадые, элдэбын зайгуул барнаагуудые хорхойтуулаад татадаг байгаа бшуу.
Энэ хирэдэ, 1905 оной майн 3-да, буртаг тужа соо, газар оёортой модон гэртэ Баргажанай уездын Уланай һомоной Лугшахаан нютагта эмшэ ламын бүПоказать ещёлэдэ би, Гомбо Цыдынжапов, түрөөб. 12 үхибүүдһээ гансахан гурбамнай амиды үлөө, нүгөөдэлнэй арбатайһаа 33 наһан болтор бурхандаа харяа...
Баабайн алга гэхэдэ, гурбан үнеэн, хоёр гунжан, арбаад хонид, морин гүүн хоёр. Талха (шэниисэ) хахад десятина таригша һэмди, яарса, обёосо - осьмушка. Гурбан ряд картошка ургуулхабди, үбһэ сабшахадаа - зуугаад бухал абагша бэлэйбди.
Табатайдамни гэртэлни намайе хубарагта (ламын һурагшаар) үгөө. Би тэрэ үдэр һайн һанадагби. Эхэдээ ехэл мээхэй байгааб, энэ хүнгүй байжа шадахагүйб гэжэ бодохош. Бүхы би юумэмни - эхэ байгаал даа. Ехэ болоод, мамадаа алтан гэр баряад, гансахан амтатай сахараар эдеэлхэб гэжэ һанагша һэм...
Эхэтэйгээ хахасаха саг ерэбэ даа... Тэрэ үглөөгүүр эхэ эртэ бодожо, пеэшээ түлеэд, самовараа табиба. Би баһа бодобоб. Нюур-гараа угааһан болоод, пеэшэнэй хойтой орожо, уйлааб. Эхэ, яаража, намайгаа тэбэреэд, хэлээ: «Ши һурахаяа ябахашни. Юунэй түлөөб гэхэдэ, намайгаа хойто наһандамни алтан гэр соо оруулхаш. Бишни тэндэ һайханаар байхаб, хэзээшье үбдэхэгүйб, садатараа эдеэлээд, гоёор хубсалаад байхаб». Би мамаяа үгэ бүхэндэнь этигэдэг хадаа, уйлхаяа болёод, үгынь шагнааб. Самоварнай бусалаа.
Газаа үүр сайба. Мама сайяа буулгаад, хэзээнэй хатаһан прянигаа гаргаба. Табан али зургаан прянигуудые хадалгаад байгша һэн. Тоотой үдэрнүүдтэ прянигаа хухалаад, хахадыень намдаа үгэхэ. Мүнөөдэр бүхэли пряник барюулаа. Иигэжэ минии мамаһаа ябалганай сай эхилээ. Наран дээрэ гараа, шубуухайнууд өөрьёо ёохор дуулана. Хүршэ гэрнүүдһээ зон тугалнуудаа, хургадаа гаргана. Тэдэнь талада гараһан сасуу, ехээр гүйжэ байжа хүхилдэнэ. Тэдэниие хараад, минии түрэл баргажанаа дайдаар дахин ехээр харайдаһамни хүрөө. Хэды дахин мамаяа дахан би гүйгөө гээшэбпи даа, алирһа гү, али сайгаа шанаха нохойн хоншоор түүхэдэнь...
Тархимни эрьеэ, һанаан соогоо нютагаа һайхан байгаали, ой тужын хадалгаһан һонин-һонин шэдитэ юумэнүүдые һанахадаа. Түрүүшын айлшан бидэн тээшэ ерэбэ. Минии эхэ яһала хүндэмүүшэ хүн байгаа. Манай гэртэ эдеэнэй шэрээдэ ондоо хүнэй һуугаагүй гараашые һанадаггүйб. Мүнөөдэрнай илгаатай - намайе дасан хүргэжэ байгаа ха юм. Хоёрдохи сай уулганда хүршэ айлнууд хуу баран сугларба даа. Энеэн байжа хөөрэлдэхэдөө, намда һайнаар һурахыем юрөөлоо. Минии эдэ үгэнүүдые шагнахада, досоомни бүри үшөө муу болоо, уйлахаһаа тээ нааша. Иигээд лэ минии гэртэһээ ябаха саг ерэбэ. Гүйжэ ошоод, мамаяа тэбэреэд, уйлажа мэдээб.
Мама намайгаа таалаад, хэлээ: «Ши яахадаа уйланаш? Бү уйла - сээртэй!». Арайн гэжэ бэеэ баряад, харахадам, мамайн нюдэд соо баһа уһан байгаа. Намайе ооголоо, мамадаа няалдаад байнаб. Халаадынь хүшэр хүндэ хүдмэриин хүлһөөр анхилна. «Намдаа халаадаа үгыш» гээд, эхэһээ эреэб, үнэрынь мартахагүйн түлөө. Мама халаадаа тайлаад, намдаа үгөө. Би тэрэнииень тэбэреэд, гэртэһээ гарааб. Ахамни двуколка хүлөөд, намайе дээрэнь үргөөд, һуулгаа. Бидэ ябаабдь. Айлшад бидэниие хараад үлөө, мамайн гансаараа хээрэнсэй дээрэ байгаашыень би һананаб.
Манай болдогтой-ялдагтай харгы уһаар элбэг Баргажан гол дахаад ябана. Паром дээгүүр Баргажанай уһаар дүүрэн хоёр һалаа гараад, Хүнтэйн тала дээрэ гарабабди. Урдамнай заха хизааргүй дайда, наранда халаһан агаар соо элдэбын зэрэлгээн-маряан харагдана - энээнһээ боложо Хүнтэйгөөр ябаһан зон, үхэр мал ниидэһэн шэнги үзэгдэхэ юм байна. Аяар холо үльгэр домогто ороһон суута-дуута Бархан уулын саһата малгай харагдана. Доронь тойроһон хүхэтэ-борото үүлэнүүд Бархан үндэрэй бүдүүн хоолойень шарфаар уяһан шэнги харагдана. Хүнтэйһээ доошоо буухадамнай, аяар холо Сагаан-нуурай (Баргажанай) дасан харагдаба. Сагаан нуур хужараар баян хадаа иимэ нэрэтэй болоо бшуу даа. Дасан гурбан дабхар, дээрээ ганджиртай угаа ехэ гэр шэнги үзэгдэнэ. Хүрэжэ хажуудань ерэхэдэмнай - хэншье газаань үгы. Абяа-шэмээгүй. Гансахан дасанай алталмал дал дээрэ һүрөөтэ луунуудай аман соо үлгээтэй хонхонуудай дуун зэдэлнэ. Тэрэ абяан бүтүү, нэгэ юумэ нюуһандли дуун гарана.
Минии багша болохо Мункуев Содном гэжэ хүнэй гэртэ ороод, ахамни хэлээ: «Би танда дүү хүбүүеэ асарааб». Багша намайе хубарагуудай гэртэ оруулаа, тэндэ 11 хүбүүд байгаа. Бидэндэ сай уулгаа. Теэд ахамни двуколка дээрэһээ хүнжэл, подушка намдаа һарбайгаад, гэртээ тэхирбэ. Би байха гэртээ үлэбэб.
Шэнэ байдалдаа үшөө һураагүй байхадамни, намайе багшада ерэхэ гүүлээ. Модоор хэгдэһэн соголик гэжэ нэрэтэй хайрсаг намда барюулаа, утань - 50, үргэниинь - 10-12 сантиметр. Неэгдэдэг хабхагтай. Тэрээн соо - түгэд хэлэн дээрэ «Үзэглэл», Будда бурханда хандаха мүргэл. Эдээниие үзэжэ байхадаа, би юушье ойлгоогүйб, гансахан багшаяа хэлэһэн абяануудые хойноһоонь дабтахаш. Тэдэнээ бүхэли үдэрөөрөө дабтахаш-дабтахаш, үглөөнь багшадаа шалгалта тушаахаш. «Тарабарска абяан» гэжэ досоогоо нэрлээб.
Гурба һара «тарабарска абяануудые» үзөөб, тиигэбэшье шалгалтаяа тушаажа шадаагүйб. Түрүүшынхиеэ ехээр сохюулбаб. Энэ тамаа хэһэн сагни гурбан жэл соо үнгэрөө. Гансахан мамаймни халаад намайгаа абараал даа. Би тэрээнээ багшаһаа, хубарагуудһаа нюухаб. Унтабарияа хуряахадаа, хуу оройгоод, уяалгаар уяад стеллаж дээрэ табидаг байгаабди. Тиигэбэшье нэгэтэ би үзэхэгүй юумэ үзөөлби даа.
Багша муухай үнэр гутахада, юумэдээ задалжа неэгты гээд захираа. Мамымни халаад обёорходоо, сухалынь ехээр хүрөө. Намайе шэхэнһээмни бажуугаад, иишэ-тиишэ сохин байжа шэрээ. Тииһэн бэеэрээ, намда эгээн сэнтэй мамаймни халаад гартамни барюулаад, Аргата гол дээрэ ошоод, уһан соо хаюулаа.
Һөөргөө ерэхэдэмни, боро хараан болоод байгаа. Сохюулһан бэемни угаа ехээр үбдөө. Удаан бартаа хажууда байгааб. Аяар дээрэ һара, «Долоон үбгэд» яларна. Хаа-яа һүниин шубуудай дуугарһан абяан дуулдаха юм. Энэ абяа-шэмээгүй байдалда дасанай хонхонууд жэнгирээ, хүнэй хаана байгаашые һануулһан мэтэ. Би теэд унтахаяа ошобоб.
Дасанда байхадаа, зарим түгэд эмшэ арга мэдэхэ хүнүүдэй хүсөөр заа-заа түгэд хэлэ мэдэдэг болооб, хайшан гээд хү аргалхаб гэжэ байгаад. Юһэтэйдөө өөрьёо клиентнуудтай болооб. Тиигээшье хадаа хайшан гээд дасанһаа тэрьелхэб гэһэн хүсэл намайе хэзээшье орхёогүй...
Тиигэһээр байтарни эгэшэнүүдни хадамдаа гараа, ахамни һамгаа абаа, нүгөө гаралсаадни наһа бараа. Би гансаараа үлөөб, теэд эхэ эсэгэ хоёрни үбдэшөөд, гэрэйнгээ алга ажалда хүшэ хүрэхэеэ болижо, намайгаа дасанһаа абаашаба. Иигээд лэ гэртээ бусааб.
Дасанай хойноһоо нютагни диваажандли харагдаа. Хамсыгаа шуугаад, гэрээ хүдмэртэ шунгажа орооб. Тии-тиигэһээр ехэ хүндэтэй хүн болобоб, минии һамга абалган тухай гэртэ хөөрэлдэдэг болобо. Теэд би ехэ ном үзэхэ, ород хэлэтэй болохоёо ехээр шэбшэдэг байгааб. Ород урбаахи, кокардатай картуз, ябахада гоёор дуугардаг сабхи үмдэһэн гимназистнуудта ехэл атаархадаг һэм.
Тиигэжэ байгаад табан жэл тухай саг үнгэрөө. Ном үзэхэ арга намда үгы, гансахан баяшуулай хүбүүд һураха боломжотой байгаа. Тиигээш хадаа минии талаан боложо, ахамни агнахадаа дүрбэн зуугаад хэрмэ баряа. Тэдээнһээ 250-иинь намдаа бэлэглээ. Хэрмэнүүдээ абаад, Баргажан город ошожо, тэндэ Пелагея Александровна Молокова гэжэ багшые олооб, ахань Улаан-Үдэдэ һуудаг һэн, анхан сагта Үнэгэтэйдэ багшалдаг байгаа. Пелагея Александровна һаяшаг наһа бараа.
250 хэрмэнүүдээ багшадаа үгөөд, Аюшеев гэжэ хүниие оршуулагша болгоод, намайе ород хэлэндэ һургахыень гуйбаб. Үглөөдэр эртэнһээ саарһа, карандашуудые абаад ерээрэй гэжэ багша хэлээ. Тиигэжэ намда жаргалтай саг ерээ, гурба һара һураад, нютагтаа бусааб, гэрэйнгээ алга ажал хэхын түлөө.
Октябриин Агууехэ хубисхал үнгэржэ, Россиимнай арадууд адли эрхэтэй, экономика соёлоо хүгжөөжэ эхилээ. Нютагай олон зон юун боложо байгаашыень ойлгоогүйш хадаа, арад зон өөрьёо гараар хуби заяагаа зохёохо аргатай болоо гэжэ мэдээ.
Граждан дайнай эхилхэдэ, һургуули тухай шэбшэхэ саг байгаагүй. Баабайнгаа алга ажалда 1924 он болотор хүдэлөөб. 1920 ондо Уланда комсомольска ячейка тогтоо, тэндэ оролсооб, 1922 ондо комсомолец болооб. 1924 ондо Верхнеудинск педтехникумта орохоёо ерээб. Намайе абабагүй, ном мэдэхэгүй байгаа бшууб. Һөөргөө бусаха мүнгэн үгы байгаа. Моисей Абрамович Зелик гэжэ хүндэ дворнигоор, конюхаар хүдэмэртэ орооб, тэрэ базаар дээрэ омоли, сай, лапша худалдадаг байгаа, үшөө харчевнятай байһан. Ехэ зоной һураха үдэшын һургуулида орооб. Тиин Верхнеудинскада жэл байгаад, зундаа гэртээ ажал хүдэлмэри хээд, намарынь ерэжэ, Бурпедтехникумда бэлэдхэлэй курсада орожо, оюутан болобоб.
Бурпедтехникумда бүхы Буряад республикын, Монголой, Маньчжурын Хайларай залуушуул һурадаг байгаа. Оюутадай хэлэнүүд ондо ондоо, баран өөрынгөө нютагай диалектнууд дээрэ хөөрэлдэдэг һэн. Зүүн, баруун буряадууд гээд ехээр илгарха. Баруун буряадууд ородоор һайнаар дуугарха, зүүн буряадууд - тиимэ бэшэ. Хоорондоо хөөрэлдэжэ шадахагүй, бэе бэеэ ойлгодоггүй байгаа. Энээнһээ боложо митиин ярьяанууд ходо хэрүүр болоод һалагша һэн. Зүгөөр амаралтын үдэр бүхэндэ вечеринканууд болодог байгаа, эндэ баруун буряадууд бэрхээр ёохор хатарха, элдэбын наадануудые туршаха, хатар, дуу-шуу, гэхэ мэтэ. Баруун буряадууд ородуудай абари зан ехэтэ абаһан, үхибүүдээ ород һургуулинуудта оруулдаг байгаа, христиан һүзэг баримталха, гэжэ байгаад...
Вечернууднай ехэ гоёор үнгэрдэг һэн, сцена дээрэ оюутад-артистнууд гараад шадаха юумэдээ харуулха, ёохороо дуулаха. Зүүн буряадууд ёохор гээшые мэдэхэгүй, наадажа шадахагүй байгаа. Тэдэшни хоровод гээшые мэдэхэ, үшөө дуунуудай мүрысөөндэ дуратайгша һэн.
Иимэ һонин үдэшын нааданууд, хүн бүхэнһөө дуу бариха, хатарха, шүлэг уншаха, сценка наадаха юумэд бидэниие ехэ хумүүжүүлээ, баруун зүүн буряадуудые дүтэ болгоо, бэе бэеһээ дуунай фольклор, ёохорто, бэшэш олон юумэндэ һургаа.
Москваһаа арадай аман зохёол дэлгэрүүлхэ түбэй ажалшадай (Борис Петрович Сальмонтын хүтэлбэри доро) ерэһэн ушар ехэл һайн байгаа. Тэдэ Бурпедтехникумда хүгжэмэй кружок бии болгоо. Түрүүшээр 52 хүн кружогто бэшүүлээд, олониинь байн-байн хаяа. Үбэлэй каникулда 8 хүн үлээбди. Багшанууднай ехэ бэрхээр хүдмэрөө ябуулаа, бидэ нотна грамота үзээбди, арадай инструментнүүдые, рояль гэхэ мэтэ. Хоёрдохи жэлэй һүүлдэ, 1926 ондо, буряад хүгжэмшэдэй түрүүшын выпуск болоо. Выпускной концерт табяабди. Манай оркестрай программада ородой, буряадай, украинска, монголой арадай дуунууд ороо.
Оркестр хэнһээ бүридөөб гэхэдэ: домбра прима - М.Б. Шамбуева, домбра - Б.П. Сальмонт, 2-хи домбра (альт) - Г.Ц. Цыдынжапов, гусли - Л.В. Субботина, М.М. Тулякова. Скрипка дээрэ сольно номертой Б.В. Башкуев наадаа. Манай наадаһан хүгжэм доро баруун буряадуудай дуунуудые Мария Шамбуева дуулаа. Гомбо Цыдынжаповай лимбэ дээрэ наадаһан хүгжэм доро зүүн буряадууд дуу баряа. Энэ концертамнай Буряадай обком, правительствада ехэ һайшаагдаа. Эгээл ехээр обкомай нэгэдэхи секретарь Михей Николаевич Ербанов бидэниие магтаа. Үглөөдэрынь «Бурят-Монгольская правда» газетэ соо «Түрүүшын хараасгайнууд» гээд нэрэтэй статья гараа.
Партиин обкомой захилаар, техникумэймнай курс Наркомпрос, Буручкомай дали доро хүгжэмэй бүридэл болгогдоод, «музыкальная передвижка» гэжэ нэрлэгдээ. М. Шамбуева, И. Мадаев, А. Степанова, Г. Цыдынжапов, Л. Субботина, М. Тулякова гэгшэд энэ бүлэг соо ороо, Б.П. Сальмонт - манай ноён байгаа.
Республикын ажалшадай урда табиха концертнэ программа бэлдэжэ эхилбэбди. Ород, буряад, украин дуунуудһаа амяараа, олон монгол дуунууд бии байгаа. Тэрээнһээ болохо, классикада оробо гээшэбди. «Евгений Онегин» оперын «Хор девушек», Лоэнгринай «Вступление к опере «Фауст» гэхэ мэтэ. Бүлэгнай шэнэ зоноор нэмээ. Валерий Воскобойников, Вениамин Рудаков, Геннадий Тогушаков, Николай Таров, Мария Баторова гэжэ байгаад залуушуул манайда ороо.
Мүн түрүүшын нээмэл концерт соомнай одноактна пьесэнүүд бии байгаа, жэшээнь, Намжилоной «Обновления и скупой хозяин», манай өөһэдөө зохёоһон «За власть Советов» гэжэ инсценировка, синеблузнигуудай репертуарһаа «Коммунистический манифест» гэхэ мэтэ.
Концертнай 1927 оной декабриин арбаадаар Межсоюзна клуб, мүнөө Ород драматическа театр, соо болоо. Ехэ амжалтатайгаар үнгэрөө.
Хоёр үдэр болоод, дүшэн градус хүйтэндэ, республикын аймагуудаар гастрольда гарабабди. Дээрэ, неэлгээтэй грузовой машина дээрэ һууһан - Кяхта город мүльһэн боложо хүрөөбди. Иигэжэ бүхы хүдөө аймагуудаар манай аяншалга эхилээ. Тосхон бүри, һургуулинуудта, клубууд али үмсын гэрнүүд соо концерт табяабди. Үбэлдөө ехэ хэсүү байгаа, зундаа - амар, газаа тэнгэри доро нэергэхэш даа. Ехэнхидээ морёор ябадаг һэмди, хоёр хүл дээрээшье харгы гаталха саг байгаа. Үдэрынь саг байгаа хадань, репетици хэхэш, шэнэ дуунуудта һурахаш. Концертнууднай элдэб наадануудаар дууһадаг байгаа, бүхы арад зоноо эндэ хабаадуулхаш. Ород тосхонуудта хоровод, хатар, буряад нютагуудта - ёохор, дуунай мүрысөөн. Иимэ наадануудай үедэ арадай аман зохёол бэшэжэ абадаг байгаабди, дууншье, хатаршье, фольклоршье байг...
*****
Гомбожап Цыдынжапович Цыдынжапов (1905-1980) - буряад совет зүжэгшэн, театрай режиссёр, багша, драматург, олониитын ажал ябуулагша. СССР-эй Арадай артист (1940), Гүрэнэй шангай лауреат (1949). Буряад мэргэжэлтэ театрай эхи табигшадай нэгэн.
Лариса Будаева, Баргажанай аймагай Лугшахаан нютагай Гомбо Цыдынжаповай дурсалгаата музейн ударидагша.
Цыренжаб Чойропов дурсамжын текст буряадшалаа.
Баргажанай аймагай Лугшахаан һууринай музей соо Гомбожап Цыдынжаповай өөрынь бэшэһэн зарим дурсамжанууд үлэһэн байна. Тэндэһээ нэгэ хэһэг - танай анхаралда.
*****
Баргажан гол Буряад нютаг соогоо эгээл һайхан газарнуудай нэгэн. Улаан-Үдэ, Шэтэ, Эрхүү эндэһээ 500 гаран километр холо. Октябриин хубисхалай урда баргажан буряадууд ондоо тээхи газарнуудаар тиимэшье холбоотой бэшэ хадаа эндээ, гол соогоо, амяар амяарханаа байжа һураһан байгаа. Хада уулаар Верхнеудинск, Шэтэ хүрэхэш аргагүй хүшэр байгаа ха юм, далайгаар Эрхүү хото ошоходо - баһал бэрхэ.
Демократическэ үзэл бодолтой политическа зон, декабристнуудһаа эхилээд - большевигүүд хүрэтэр, Баргажанда хоёрдохи нютагаа олоо.
Баргажанай тужа тайга ан гүрөөлөөр баян, тэдээн соонь үнэтэй-сэнтэй булган, хэрмэн, халюун, хандагай гэжэ байгаад элбэг. Байгал далайн гол мүрнүүд соо загаһан мүн лэ олон: дэлхэйдэ мэдээжэ омоли, тула, хилмэн, гэхэ мэтэ. Газар дороншье хэды баян гээбши, Ципиканай, Королоной алтан эндэ-тэндэһээ улад зониие, наймаашадые, элдэбын зайгуул барнаагуудые хорхойтуулаад татадаг байгаа бшуу.
Энэ хирэдэ, 1905 оной майн 3-да, буртаг тужа соо, газар оёортой модон гэртэ Баргажанай уездын Уланай һомоной Лугшахаан нютагта эмшэ ламын бүПоказать ещёлэдэ би, Гомбо Цыдынжапов, түрөөб. 12 үхибүүдһээ гансахан гурбамнай амиды үлөө, нүгөөдэлнэй арбатайһаа 33 наһан болтор бурхандаа харяа...
Баабайн алга гэхэдэ, гурбан үнеэн, хоёр гунжан, арбаад хонид, морин гүүн хоёр. Талха (шэниисэ) хахад десятина таригша һэмди, яарса, обёосо - осьмушка. Гурбан ряд картошка ургуулхабди, үбһэ сабшахадаа - зуугаад бухал абагша бэлэйбди.
Табатайдамни гэртэлни намайе хубарагта (ламын һурагшаар) үгөө. Би тэрэ үдэр һайн һанадагби. Эхэдээ ехэл мээхэй байгааб, энэ хүнгүй байжа шадахагүйб гэжэ бодохош. Бүхы би юумэмни - эхэ байгаал даа. Ехэ болоод, мамадаа алтан гэр баряад, гансахан амтатай сахараар эдеэлхэб гэжэ һанагша һэм...
Эхэтэйгээ хахасаха саг ерэбэ даа... Тэрэ үглөөгүүр эхэ эртэ бодожо, пеэшээ түлеэд, самовараа табиба. Би баһа бодобоб. Нюур-гараа угааһан болоод, пеэшэнэй хойтой орожо, уйлааб. Эхэ, яаража, намайгаа тэбэреэд, хэлээ: «Ши һурахаяа ябахашни. Юунэй түлөөб гэхэдэ, намайгаа хойто наһандамни алтан гэр соо оруулхаш. Бишни тэндэ һайханаар байхаб, хэзээшье үбдэхэгүйб, садатараа эдеэлээд, гоёор хубсалаад байхаб». Би мамаяа үгэ бүхэндэнь этигэдэг хадаа, уйлхаяа болёод, үгынь шагнааб. Самоварнай бусалаа.
Газаа үүр сайба. Мама сайяа буулгаад, хэзээнэй хатаһан прянигаа гаргаба. Табан али зургаан прянигуудые хадалгаад байгша һэн. Тоотой үдэрнүүдтэ прянигаа хухалаад, хахадыень намдаа үгэхэ. Мүнөөдэр бүхэли пряник барюулаа. Иигэжэ минии мамаһаа ябалганай сай эхилээ. Наран дээрэ гараа, шубуухайнууд өөрьёо ёохор дуулана. Хүршэ гэрнүүдһээ зон тугалнуудаа, хургадаа гаргана. Тэдэнь талада гараһан сасуу, ехээр гүйжэ байжа хүхилдэнэ. Тэдэниие хараад, минии түрэл баргажанаа дайдаар дахин ехээр харайдаһамни хүрөө. Хэды дахин мамаяа дахан би гүйгөө гээшэбпи даа, алирһа гү, али сайгаа шанаха нохойн хоншоор түүхэдэнь...
Тархимни эрьеэ, һанаан соогоо нютагаа һайхан байгаали, ой тужын хадалгаһан һонин-һонин шэдитэ юумэнүүдые һанахадаа. Түрүүшын айлшан бидэн тээшэ ерэбэ. Минии эхэ яһала хүндэмүүшэ хүн байгаа. Манай гэртэ эдеэнэй шэрээдэ ондоо хүнэй һуугаагүй гараашые һанадаггүйб. Мүнөөдэрнай илгаатай - намайе дасан хүргэжэ байгаа ха юм. Хоёрдохи сай уулганда хүршэ айлнууд хуу баран сугларба даа. Энеэн байжа хөөрэлдэхэдөө, намда һайнаар һурахыем юрөөлоо. Минии эдэ үгэнүүдые шагнахада, досоомни бүри үшөө муу болоо, уйлахаһаа тээ нааша. Иигээд лэ минии гэртэһээ ябаха саг ерэбэ. Гүйжэ ошоод, мамаяа тэбэреэд, уйлажа мэдээб.
Мама намайгаа таалаад, хэлээ: «Ши яахадаа уйланаш? Бү уйла - сээртэй!». Арайн гэжэ бэеэ баряад, харахадам, мамайн нюдэд соо баһа уһан байгаа. Намайе ооголоо, мамадаа няалдаад байнаб. Халаадынь хүшэр хүндэ хүдмэриин хүлһөөр анхилна. «Намдаа халаадаа үгыш» гээд, эхэһээ эреэб, үнэрынь мартахагүйн түлөө. Мама халаадаа тайлаад, намдаа үгөө. Би тэрэнииень тэбэреэд, гэртэһээ гарааб. Ахамни двуколка хүлөөд, намайе дээрэнь үргөөд, һуулгаа. Бидэ ябаабдь. Айлшад бидэниие хараад үлөө, мамайн гансаараа хээрэнсэй дээрэ байгаашыень би һананаб.
Манай болдогтой-ялдагтай харгы уһаар элбэг Баргажан гол дахаад ябана. Паром дээгүүр Баргажанай уһаар дүүрэн хоёр һалаа гараад, Хүнтэйн тала дээрэ гарабабди. Урдамнай заха хизааргүй дайда, наранда халаһан агаар соо элдэбын зэрэлгээн-маряан харагдана - энээнһээ боложо Хүнтэйгөөр ябаһан зон, үхэр мал ниидэһэн шэнги үзэгдэхэ юм байна. Аяар холо үльгэр домогто ороһон суута-дуута Бархан уулын саһата малгай харагдана. Доронь тойроһон хүхэтэ-борото үүлэнүүд Бархан үндэрэй бүдүүн хоолойень шарфаар уяһан шэнги харагдана. Хүнтэйһээ доошоо буухадамнай, аяар холо Сагаан-нуурай (Баргажанай) дасан харагдаба. Сагаан нуур хужараар баян хадаа иимэ нэрэтэй болоо бшуу даа. Дасан гурбан дабхар, дээрээ ганджиртай угаа ехэ гэр шэнги үзэгдэнэ. Хүрэжэ хажуудань ерэхэдэмнай - хэншье газаань үгы. Абяа-шэмээгүй. Гансахан дасанай алталмал дал дээрэ һүрөөтэ луунуудай аман соо үлгээтэй хонхонуудай дуун зэдэлнэ. Тэрэ абяан бүтүү, нэгэ юумэ нюуһандли дуун гарана.
Минии багша болохо Мункуев Содном гэжэ хүнэй гэртэ ороод, ахамни хэлээ: «Би танда дүү хүбүүеэ асарааб». Багша намайе хубарагуудай гэртэ оруулаа, тэндэ 11 хүбүүд байгаа. Бидэндэ сай уулгаа. Теэд ахамни двуколка дээрэһээ хүнжэл, подушка намдаа һарбайгаад, гэртээ тэхирбэ. Би байха гэртээ үлэбэб.
Шэнэ байдалдаа үшөө һураагүй байхадамни, намайе багшада ерэхэ гүүлээ. Модоор хэгдэһэн соголик гэжэ нэрэтэй хайрсаг намда барюулаа, утань - 50, үргэниинь - 10-12 сантиметр. Неэгдэдэг хабхагтай. Тэрээн соо - түгэд хэлэн дээрэ «Үзэглэл», Будда бурханда хандаха мүргэл. Эдээниие үзэжэ байхадаа, би юушье ойлгоогүйб, гансахан багшаяа хэлэһэн абяануудые хойноһоонь дабтахаш. Тэдэнээ бүхэли үдэрөөрөө дабтахаш-дабтахаш, үглөөнь багшадаа шалгалта тушаахаш. «Тарабарска абяан» гэжэ досоогоо нэрлээб.
Гурба һара «тарабарска абяануудые» үзөөб, тиигэбэшье шалгалтаяа тушаажа шадаагүйб. Түрүүшынхиеэ ехээр сохюулбаб. Энэ тамаа хэһэн сагни гурбан жэл соо үнгэрөө. Гансахан мамаймни халаад намайгаа абараал даа. Би тэрээнээ багшаһаа, хубарагуудһаа нюухаб. Унтабарияа хуряахадаа, хуу оройгоод, уяалгаар уяад стеллаж дээрэ табидаг байгаабди. Тиигэбэшье нэгэтэ би үзэхэгүй юумэ үзөөлби даа.
Багша муухай үнэр гутахада, юумэдээ задалжа неэгты гээд захираа. Мамымни халаад обёорходоо, сухалынь ехээр хүрөө. Намайе шэхэнһээмни бажуугаад, иишэ-тиишэ сохин байжа шэрээ. Тииһэн бэеэрээ, намда эгээн сэнтэй мамаймни халаад гартамни барюулаад, Аргата гол дээрэ ошоод, уһан соо хаюулаа.
Һөөргөө ерэхэдэмни, боро хараан болоод байгаа. Сохюулһан бэемни угаа ехээр үбдөө. Удаан бартаа хажууда байгааб. Аяар дээрэ һара, «Долоон үбгэд» яларна. Хаа-яа һүниин шубуудай дуугарһан абяан дуулдаха юм. Энэ абяа-шэмээгүй байдалда дасанай хонхонууд жэнгирээ, хүнэй хаана байгаашые һануулһан мэтэ. Би теэд унтахаяа ошобоб.
Дасанда байхадаа, зарим түгэд эмшэ арга мэдэхэ хүнүүдэй хүсөөр заа-заа түгэд хэлэ мэдэдэг болооб, хайшан гээд хү аргалхаб гэжэ байгаад. Юһэтэйдөө өөрьёо клиентнуудтай болооб. Тиигээшье хадаа хайшан гээд дасанһаа тэрьелхэб гэһэн хүсэл намайе хэзээшье орхёогүй...
Тиигэһээр байтарни эгэшэнүүдни хадамдаа гараа, ахамни һамгаа абаа, нүгөө гаралсаадни наһа бараа. Би гансаараа үлөөб, теэд эхэ эсэгэ хоёрни үбдэшөөд, гэрэйнгээ алга ажалда хүшэ хүрэхэеэ болижо, намайгаа дасанһаа абаашаба. Иигээд лэ гэртээ бусааб.
Дасанай хойноһоо нютагни диваажандли харагдаа. Хамсыгаа шуугаад, гэрээ хүдмэртэ шунгажа орооб. Тии-тиигэһээр ехэ хүндэтэй хүн болобоб, минии һамга абалган тухай гэртэ хөөрэлдэдэг болобо. Теэд би ехэ ном үзэхэ, ород хэлэтэй болохоёо ехээр шэбшэдэг байгааб. Ород урбаахи, кокардатай картуз, ябахада гоёор дуугардаг сабхи үмдэһэн гимназистнуудта ехэл атаархадаг һэм.
Тиигэжэ байгаад табан жэл тухай саг үнгэрөө. Ном үзэхэ арга намда үгы, гансахан баяшуулай хүбүүд һураха боломжотой байгаа. Тиигээш хадаа минии талаан боложо, ахамни агнахадаа дүрбэн зуугаад хэрмэ баряа. Тэдээнһээ 250-иинь намдаа бэлэглээ. Хэрмэнүүдээ абаад, Баргажан город ошожо, тэндэ Пелагея Александровна Молокова гэжэ багшые олооб, ахань Улаан-Үдэдэ һуудаг һэн, анхан сагта Үнэгэтэйдэ багшалдаг байгаа. Пелагея Александровна һаяшаг наһа бараа.
250 хэрмэнүүдээ багшадаа үгөөд, Аюшеев гэжэ хүниие оршуулагша болгоод, намайе ород хэлэндэ һургахыень гуйбаб. Үглөөдэр эртэнһээ саарһа, карандашуудые абаад ерээрэй гэжэ багша хэлээ. Тиигэжэ намда жаргалтай саг ерээ, гурба һара һураад, нютагтаа бусааб, гэрэйнгээ алга ажал хэхын түлөө.
Октябриин Агууехэ хубисхал үнгэржэ, Россиимнай арадууд адли эрхэтэй, экономика соёлоо хүгжөөжэ эхилээ. Нютагай олон зон юун боложо байгаашыень ойлгоогүйш хадаа, арад зон өөрьёо гараар хуби заяагаа зохёохо аргатай болоо гэжэ мэдээ.
Граждан дайнай эхилхэдэ, һургуули тухай шэбшэхэ саг байгаагүй. Баабайнгаа алга ажалда 1924 он болотор хүдэлөөб. 1920 ондо Уланда комсомольска ячейка тогтоо, тэндэ оролсооб, 1922 ондо комсомолец болооб. 1924 ондо Верхнеудинск педтехникумта орохоёо ерээб. Намайе абабагүй, ном мэдэхэгүй байгаа бшууб. Һөөргөө бусаха мүнгэн үгы байгаа. Моисей Абрамович Зелик гэжэ хүндэ дворнигоор, конюхаар хүдэмэртэ орооб, тэрэ базаар дээрэ омоли, сай, лапша худалдадаг байгаа, үшөө харчевнятай байһан. Ехэ зоной һураха үдэшын һургуулида орооб. Тиин Верхнеудинскада жэл байгаад, зундаа гэртээ ажал хүдэлмэри хээд, намарынь ерэжэ, Бурпедтехникумда бэлэдхэлэй курсада орожо, оюутан болобоб.
Бурпедтехникумда бүхы Буряад республикын, Монголой, Маньчжурын Хайларай залуушуул һурадаг байгаа. Оюутадай хэлэнүүд ондо ондоо, баран өөрынгөө нютагай диалектнууд дээрэ хөөрэлдэдэг һэн. Зүүн, баруун буряадууд гээд ехээр илгарха. Баруун буряадууд ородоор һайнаар дуугарха, зүүн буряадууд - тиимэ бэшэ. Хоорондоо хөөрэлдэжэ шадахагүй, бэе бэеэ ойлгодоггүй байгаа. Энээнһээ боложо митиин ярьяанууд ходо хэрүүр болоод һалагша һэн. Зүгөөр амаралтын үдэр бүхэндэ вечеринканууд болодог байгаа, эндэ баруун буряадууд бэрхээр ёохор хатарха, элдэбын наадануудые туршаха, хатар, дуу-шуу, гэхэ мэтэ. Баруун буряадууд ородуудай абари зан ехэтэ абаһан, үхибүүдээ ород һургуулинуудта оруулдаг байгаа, христиан һүзэг баримталха, гэжэ байгаад...
Вечернууднай ехэ гоёор үнгэрдэг һэн, сцена дээрэ оюутад-артистнууд гараад шадаха юумэдээ харуулха, ёохороо дуулаха. Зүүн буряадууд ёохор гээшые мэдэхэгүй, наадажа шадахагүй байгаа. Тэдэшни хоровод гээшые мэдэхэ, үшөө дуунуудай мүрысөөндэ дуратайгша һэн.
Иимэ һонин үдэшын нааданууд, хүн бүхэнһөө дуу бариха, хатарха, шүлэг уншаха, сценка наадаха юумэд бидэниие ехэ хумүүжүүлээ, баруун зүүн буряадуудые дүтэ болгоо, бэе бэеһээ дуунай фольклор, ёохорто, бэшэш олон юумэндэ һургаа.
Москваһаа арадай аман зохёол дэлгэрүүлхэ түбэй ажалшадай (Борис Петрович Сальмонтын хүтэлбэри доро) ерэһэн ушар ехэл һайн байгаа. Тэдэ Бурпедтехникумда хүгжэмэй кружок бии болгоо. Түрүүшээр 52 хүн кружогто бэшүүлээд, олониинь байн-байн хаяа. Үбэлэй каникулда 8 хүн үлээбди. Багшанууднай ехэ бэрхээр хүдмэрөө ябуулаа, бидэ нотна грамота үзээбди, арадай инструментнүүдые, рояль гэхэ мэтэ. Хоёрдохи жэлэй һүүлдэ, 1926 ондо, буряад хүгжэмшэдэй түрүүшын выпуск болоо. Выпускной концерт табяабди. Манай оркестрай программада ородой, буряадай, украинска, монголой арадай дуунууд ороо.
Оркестр хэнһээ бүридөөб гэхэдэ: домбра прима - М.Б. Шамбуева, домбра - Б.П. Сальмонт, 2-хи домбра (альт) - Г.Ц. Цыдынжапов, гусли - Л.В. Субботина, М.М. Тулякова. Скрипка дээрэ сольно номертой Б.В. Башкуев наадаа. Манай наадаһан хүгжэм доро баруун буряадуудай дуунуудые Мария Шамбуева дуулаа. Гомбо Цыдынжаповай лимбэ дээрэ наадаһан хүгжэм доро зүүн буряадууд дуу баряа. Энэ концертамнай Буряадай обком, правительствада ехэ һайшаагдаа. Эгээл ехээр обкомай нэгэдэхи секретарь Михей Николаевич Ербанов бидэниие магтаа. Үглөөдэрынь «Бурят-Монгольская правда» газетэ соо «Түрүүшын хараасгайнууд» гээд нэрэтэй статья гараа.
Партиин обкомой захилаар, техникумэймнай курс Наркомпрос, Буручкомай дали доро хүгжэмэй бүридэл болгогдоод, «музыкальная передвижка» гэжэ нэрлэгдээ. М. Шамбуева, И. Мадаев, А. Степанова, Г. Цыдынжапов, Л. Субботина, М. Тулякова гэгшэд энэ бүлэг соо ороо, Б.П. Сальмонт - манай ноён байгаа.
Республикын ажалшадай урда табиха концертнэ программа бэлдэжэ эхилбэбди. Ород, буряад, украин дуунуудһаа амяараа, олон монгол дуунууд бии байгаа. Тэрээнһээ болохо, классикада оробо гээшэбди. «Евгений Онегин» оперын «Хор девушек», Лоэнгринай «Вступление к опере «Фауст» гэхэ мэтэ. Бүлэгнай шэнэ зоноор нэмээ. Валерий Воскобойников, Вениамин Рудаков, Геннадий Тогушаков, Николай Таров, Мария Баторова гэжэ байгаад залуушуул манайда ороо.
Мүн түрүүшын нээмэл концерт соомнай одноактна пьесэнүүд бии байгаа, жэшээнь, Намжилоной «Обновления и скупой хозяин», манай өөһэдөө зохёоһон «За власть Советов» гэжэ инсценировка, синеблузнигуудай репертуарһаа «Коммунистический манифест» гэхэ мэтэ.
Концертнай 1927 оной декабриин арбаадаар Межсоюзна клуб, мүнөө Ород драматическа театр, соо болоо. Ехэ амжалтатайгаар үнгэрөө.
Хоёр үдэр болоод, дүшэн градус хүйтэндэ, республикын аймагуудаар гастрольда гарабабди. Дээрэ, неэлгээтэй грузовой машина дээрэ һууһан - Кяхта город мүльһэн боложо хүрөөбди. Иигэжэ бүхы хүдөө аймагуудаар манай аяншалга эхилээ. Тосхон бүри, һургуулинуудта, клубууд али үмсын гэрнүүд соо концерт табяабди. Үбэлдөө ехэ хэсүү байгаа, зундаа - амар, газаа тэнгэри доро нэергэхэш даа. Ехэнхидээ морёор ябадаг һэмди, хоёр хүл дээрээшье харгы гаталха саг байгаа. Үдэрынь саг байгаа хадань, репетици хэхэш, шэнэ дуунуудта һурахаш. Концертнууднай элдэб наадануудаар дууһадаг байгаа, бүхы арад зоноо эндэ хабаадуулхаш. Ород тосхонуудта хоровод, хатар, буряад нютагуудта - ёохор, дуунай мүрысөөн. Иимэ наадануудай үедэ арадай аман зохёол бэшэжэ абадаг байгаабди, дууншье, хатаршье, фольклоршье байг...
*****
Гомбожап Цыдынжапович Цыдынжапов (1905-1980) - буряад совет зүжэгшэн, театрай режиссёр, багша, драматург, олониитын ажал ябуулагша. СССР-эй Арадай артист (1940), Гүрэнэй шангай лауреат (1949). Буряад мэргэжэлтэ театрай эхи табигшадай нэгэн.
Лариса Будаева, Баргажанай аймагай Лугшахаан нютагай Гомбо Цыдынжаповай дурсалгаата музейн ударидагша.
Цыренжаб Чойропов дурсамжын текст буряадшалаа.
3498